23230	MAT 1:17	Ndya quɨvɨ ra Abraham ta ndya ra David i sicoo usi cumi tahan ra sahnu sii ra Jesús cuhva vasi tata ra. Ta ndya quɨvɨ ra David ta ndya quɨvɨ i sindyaca ñiyɨvɨ sii tandɨhɨ ñu hebreo ndya ñuu Babilonia i sicoo inga usi cumi tahan ra sahnu sii ra Jesús cuhva vasi tata ra. Ta i sicoo inga usi cumi tahan ra ndya ta sa yaha sahan ñu ñuu Babilonia ta ndya quɨvɨ i cacu ra Jesús.
23233	MAT 1:20	Zoco cuhva sa nacañi xaan iñi ra yozo caa cua zavaha ra, i quituu minoo ángel ra Ndyoo nuu ra sisi ñimahna, ta i catyi ángel cuan sihin ra: José, ñiyɨvɨ sii ra David, ma yuhun ta cuhun sii ña María sa cuu ña ñazɨhun vatyi zehe ña sa cua cacu cuu zehe Tatyi Ii ra Ndyoo.
23234	MAT 1:21	Cua cacu zehe ña. Ta cua cunañi ra Jesús vatyi cua zandasi ra cuatyi ñiyɨvɨ cuñi sii ra. Tacuan i catyi ángel.
23237	MAT 1:24	Ta cuhva sa ndoyo ra José i zavaha ra cuhva i catyi ángel cuan sihin ra. I quihin ra sii ña María sa cuu ña ñazɨhɨ ra.
23239	MAT 2:1	I cacu ra Jesús ñuu Belén nu cu si Judea quɨvɨ i cuu ra Herodes rey yucuan. Ta ñuu Jerusalén i saa zuhva ra sito xaan cahvi. Mago nañi ra. Ityi caña ñicandyi i quisi ra.
23244	MAT 2:6	Yoho ñuu Belén nu cu si Judea, ña luhlu ca moo ta zɨquɨ tandɨhɨ inga ca ñuu nu cu si Judea. Vatyi ñuu Belén cua cacu minoo ra cua cundyaca ñaha, ta cua zacuenda ra sii ñu hebreo, ñiyɨvɨ mi. Tacuan catyi Tuhun Ndyoo nacatyi ra cuan sihin ra Herodes.
23245	MAT 2:7	Ta zɨquɨ xehe ñi i cana ra Herodes sii ra mago cuan, ta i ndaca tuhun ra sii ra ñaa cuhva quituu tiñoo cuan.
23247	MAT 2:9	Ta sa siñi ra mago cuan sa i catyi rey cuan, i quihin ra ityi cuahan ra. Ta tiñoo sa i ndyehe ra ityi caña ñicandyi, cuahan tɨ ityi nuu ra ndya i saa tɨ ta sicuɨñɨ tɨ nu ndyaa lee cuan.
23248	MAT 2:10	Ta sa i ndyehe ra mago vatyi i sicuɨñɨ tiñoo cuan, zɨɨ xaan i cuñi ra.
23250	MAT 2:12	Ta sa yaha ndyehe ra sii ra Jesús, ta zɨquɨ zɨɨn ityi i cua nuhu ra ndya ñuu ra vatyi i zacoto minoo ángel ra Ndyoo sii ra sisi ñimahna vatyi ma cunanuhu ra nu ndyaa ra Herodes.
23251	MAT 2:13	Cuahan ra mago cuan ta zɨquɨ i quituu minoo ángel ra Ndyoo nuu ra José sisi ñimahna, ta i catyi si: Nduvita ta cuhun sii ra luhlu ta sii zɨhɨ ra, ta cuhun ndo ndya Egipto. Yucuan ndoo ndo ndya quɨvɨ cua catyi sihin ndo vatyi cuñi cahñi ra Herodes sii ra luhlu.
23252	MAT 2:14	Tacuan i catyi ángel cuan ta i nduvita ra José, ta i quihin ra sii ra luhlu ta sii zɨhɨ ra. Ta zuun ñi sa cuaa cuan i quita ñu ta cuahan ñu ndya Egipto.
23253	MAT 2:15	I ndoo ñu yucuan ndya i sihi ra rey Herodes. Cuhva ya i cuu si vatyi tacuan ta cua quita si cuhva i catyi minoo ra profeta nu i catyi ra cuhva i nacatyi maa ra Ndyoo: “Cua nacane sii Zehi ndya Egipto.” Catyi ra.
23254	MAT 2:16	Quɨvɨ i sito ra Herodes vatyi sacu ndyaa ra mago sii ra, ta ñá zavaha ra cuhva i catyi ra, yaha xaan i cuxaan ra. Ta i tava ra tyiño vatyi cahñi zandaru sii tandɨhɨ ra ndyihi sa uu cuiya ta sa ndyihi ca ñuu Belén ta inga ñuu ndyaa yatyi. Tacuan i zavaha ra vatyi tañi tacuan cuu cuiya ra Jesús sica iñi ra sa cuenda cuhva i catyi ra mago cuan sihin ra.
23257	MAT 2:19	Ta sa yaha sihi ra Herodes, ta i quituu tucu minoo ángel ra Ndyoo ityi nuu ra José sisi ñimahna nu ndyaa ra Egipto, ta i catyi si sihin ra:
23259	MAT 2:21	Tacuan i catyi ángel cuan, ta i nduvita ra José, ta i quihin ra sii ra luhlu ta sii zɨhɨ ra, ta i sinanuhu ñu ndya Israel.
23260	MAT 2:22	Zoco i ñihi ra José tuhun vatyi ndyaca ñaha ra Arquelao nu cu si Judea sa cuenda ra Herodes zutu ra, ta i yuhu xaan ra José cuhun ra yucuan. Ta i cahan tucu ángel sihin ra sisi ñimahna, ta yucuan cuenda cuahan ñu ndya nu cu si Galilea.
23272	MAT 3:11	Ndisa zacoo ndutye sii ndo sihin ndutya tatu zama ndo cuhva iyo ndo. Zoco vasi inga ra cahnu ca ta zɨquɨ mi. Ña tahan si sii, nu sa cui muzu ra ta cuize ndisa ra, zoco zuun ñi maa ra i saha tyiño sii. Ta maa ra cua zacoo ndutya sii ndo sihin Tatyi Ii ta sihin ñúhu.
23273	MAT 3:12	Sa ndaha ra pala ra ta cua zanduvii ra sɨtɨ trigo ra, ta cua tava zɨɨn ra zoo si. Cua zandu‑ɨɨn ra sii trigo ra, ta cua cucumi vaha ra sii si, ta cua cahmi ra zoo si sisi minoo ñúhu sa ma ndahva. Tacuan i catyi ra Juan sihin ñiyɨvɨ.
23284	MAT 4:6	Tatu ndisa vatyi Zehe ra Ndyoo cuu suun, ndavon ndya nu ñuhu vatyi catyi Tuhun Ndyoo: “Cua cuhva ra Ndyoo tyiño sii ángel ra vatyi zacuenda ra suun. Cua naqueen ra suun sihin ndaha ra, ta ma ñicuehe sohon sihin minoo yuu.”
23289	MAT 4:11	Ta zɨquɨ i zandoo cuihna sii ra Jesús, ta i quisi tyindyee ángel sii ra.
23296	MAT 4:18	Ta i sica noo ra Jesús yuhu miñi Galilea. Ta i ndyehe ra sii uu tahan ra sihin yañi ra. Minoo ra nañi ra Simón, ta Pedro nañi tucu ra. Ta inga ra nañi ra Andrés. Cañi ra traya ra nu ndutya vatyi yucuan cuu tyiño i zacuu ra.
23303	MAT 4:25	Ta cuaha xaan ñiyɨvɨ sa ndyaa Galilea i sindyico ñu sii ra. Ta tacuan tucu ñiyɨvɨ ñuu Decápolis, ta ñuu Jerusalén ta nacahnu Judea ta ñiyɨvɨ ndyaa inga siyo yuu Jordán ndɨhɨ ca.
23310	MAT 5:7	Sa iyo sa vaha sii ñiyɨvɨ cundahvi iñi sii inga ñiyɨvɨ vatyi Ndyoo cua cundahvi xaan iñi ra sii maa ñu.
23313	MAT 5:10	Sa iyo sa vaha sii ñiyɨvɨ tatu zandyehe inga ñiyɨvɨ tundoho sii ñu sa cuenda sa vaha sa zavaha ñu. Ndisa vatyi sa ndyaca ñaha ra Ndyoo sii ñu.
23322	MAT 5:19	Yucuan cuenda yoo ra ma zavaha minoo ley ra Ndyoo, vazu ley luhlu cuu ley cuan, ta tatu cua nacatyi tucu ra sihin ñiyɨvɨ vatyi ma zavaha ñu sii si, ra zavaha cuhva cuan cua cuu ra ra luhlu ca nu ndyaca ñaha ra Ndyoo. Zoco ra zavaha sii si ta zacuaha ra sii inga ñiyɨvɨ vatyi tahan si zavaha ñu sii si, minoo ra cahnu cua cuu ra nu ndyaca ñaha ra Ndyoo andɨvɨ.
23326	MAT 5:23	Yucuan cuenda quɨvɨ cuhun vehe ñuhu ta ndohon ofrenda sa cua cuhvon sii ra Ndyoo, tatu nacohon iñun vatyi iyo sa zavohon sii inga ñiyɨvɨ
23330	MAT 5:27	Sa siñi maa ndo tuhun i catyi ra Ndyoo ta sa naha vatyi ma cuu coo inga ñaha ndo ta ma cuu coo inga yɨɨ ndo.
23333	MAT 5:30	A tatu iyo sa tuhva ndo zavaha sihin ndaha ndo ta sihin si cuan quisaha coo cuatyi ndo, ma zavaha ca ndo sii si inga saha coto cuhun ndo andyaya.
23335	MAT 5:32	Zoco yuhvi catyi sihin ndo vatyi tatu iyo minoo ra cua nducu ra cuhva tani tutu ra sihin ñazɨhɨ ra ta ñahñi cuatyi ña iyo sihin inga rayɨɨ, zoco cua coo cuatyi adulterio sii ña tatu zandoo yɨɨ ña sii ña ta quihin ña sii inga rayɨɨ. Ta ra cua tindaha sihin minoo ñaha zandoo yɨɨ sii, zavaha tucu maa ra cuatyi adulterio cuan.
23342	MAT 5:39	Zoco yuhvi catyi sihin ndo: Ma zavaha ndo sa ña vaha sihin ñiyɨvɨ zavaha sa ña vaha sihin ndo. Tatu iyo ra cati minoo siyo xɨtun, cuhva ndɨhun inga siyo nacati ra.
23344	MAT 5:41	A tatu yoo ra zañiñi suun sa cuizon carga ra minoo kilómetro, cuizon sii si uu kilómetro.
23354	MAT 6:3	Zoco tatu zavaha maa ndo tumañi iñi sii ñiyɨvɨ ndahvi, xehe ñi zavaha ndo sii si, minoo cuhva sa ma coto nu amigo ndo.
23361	MAT 6:10	Nasaa quɨvɨ cua cundyaca ñohon ihya ñuu ñiyɨvɨ. Nazavaha ñiyɨvɨ cuhva cuñi moo ihya ñuu ñiyɨvɨ tañi cuu si ndya gloria.
23366	MAT 6:15	Zoco tatu ma zaha maa ndo tucahnu iñi sii inga ñiyɨvɨ, ma zaha tucu Zutu yo tucahnu iñi sii maa ndo, ta ma zandasi ra cuatyi ndo.
23375	MAT 6:24	Ma cuu zatyiño minoo muzu sa cuenda uu tahan patrón vatyi cua cuñi ca ra sii minoo patrón ra, ta ma cuñi ca ra sii inga ra. A sii minoo ra cua tyaa ra yahvi, ta sii inga ra ma tyaa ra yahvi. Ma cuu cuñi ndo sii ra Ndyoo ta cuñi ndo sii xuhun.
23387	MAT 7:2	Vatyi cuhva ndyehe maa ndo sii inga ñiyɨvɨ, tacuan tucu cua ndyehe ra Ndyoo sii ndo. Ta tatu tyaa ndo cuatyi sata ñiyɨvɨ, zuun ñi cuhva cuan cua tyaa ra Ndyoo cuatyi sata maa ndo.
23388	MAT 7:3	¿Yozo caa vatyi cuu ndyehe ndo cuatyi luhlu ñi sa iyo sii inga ñiyɨvɨ ta tañi minoo mihin luhlu ñi sa ñoho sɨtɨ nuu ñu cuu si? Ta ña ndyehe ndo cuatyi cahnu xaan sa iyo sii maa ndo, ta cuu si tañi minoo mihin cahnu sa ñoho nuu maa ndo.
23401	MAT 7:16	Cuu nacoto ndo sii ra sa cuenda cuhva zavaha ra. Tañi yutu ña vaha, tacuan iyo ra vatyi minoo tu mihndya ma cuu cuhva tu mango. Ta minoo iñu ma cuhva tu uva.
23423	MAT 8:9	Vatyi zuun ñi iyo tucu ra ndyaca ñaha sii, ta iyo tucu zandaru ra ndyaca ñehi. Tatu catyi sihin minoo ra vatyi cuhun ra, cuhun ra. Ta tatu catyi sihin inga ra vatyi quisi ra, cua quisi ra. Ta tatu ñaa tyiño tave sii minoo muzi, zavaha ra sii si.
23432	MAT 8:18	Ta cuhva sa ndyehe ra Jesús vatyi cuaha xaan ñiyɨvɨ siconduu cuii yucu ñu sihin ra, i catyi ra vatyi cua yaha ra inga siyo miñi.
23434	MAT 8:20	Ta i catyi ra Jesús sihin ra: ¿Atu cundyee iñun? vatyi ñicuii ca ta iyo vehe tɨ, ta zaa iyo taca tɨ. Zoco ra i quisi ndya gloria, ñahñi maa vehe ra iyo.
23435	MAT 8:21	Ta zɨquɨ inga ra ndyico sii ra Jesús, i catyi ra sihin ra: Tata, cua cundyique suun, zoco cuatu noo ndya nacuu xihna zuti ta zɨquɨ cua cundyique suun.
23442	MAT 8:28	Ta cuhva sa i saa ra Jesús inga siyo miñi cuan ndya nu cu si Gadara, i quita uu tahan ra nu ñaña, ta i tuhva ra sii ra. Ñoho tatyi cuihna sii nduu tahan ra cuan, ta xaan xaan ra ndya cuhva yoñi cuu yaha ityi cuan.
23449	MAT 9:1	I quɨhvɨ ra Jesús sisi minoo barco, ta i yaha ra ta saa ra inga siyo miñi, ta i saa ra zuun ñi ñuu maa ra.
23454	MAT 9:6	Cua zañehi sii ndo vatyi iyo cuhva sii vii, ra i quisi ndya gloria, sa zandasi cuatyi ñiyɨvɨ ñuu ñiyɨvɨ. Ta zɨquɨ i catyi ra Jesús sihin ra xii: Nduviton. Nacuhun tyuhvon, ta cuhun ndya vehun.
23458	MAT 9:10	Yaha zuhva quɨvɨ ta sahan ra Jesús sa casi ra xita vehe ra Mateo. Ta ɨɨn ñi sihin ra Jesús ta sihin ra sica noo sihin ra sasi cuaha xaan ra tava xuhun cuenda ra ndyaca ñaha ta inga ra iyo cuatyi.
23459	MAT 9:11	Ta sa ndyehe ra fariseo cuhva cuan, i ndaca tuhun ra sii ra sica noo sihin ra Jesús ta catyi ra: ¿Ñaa cuenda sasi ra maestro ndo sihin ra tava xuhun ta sihin inga ra iyo cuatyi?
23464	MAT 9:16	Tacuan i catyi ra Jesús, ta zɨquɨ i cahan ra zɨquɨ inga cuhva ta catyi ra: Yoñi ñiyɨvɨ natyaa zuhva zahma saa sii zahma sahnu vatyi cua ndɨyɨ zahma saa cuan, ta cua tahndya ca zahma sahnu cuan.
23465	MAT 9:17	Ta inga cuhva, yoñi zavaha ndixi panela saa sisi quɨzɨ sahnu vatyi cua cuizo si ta ndaa si ta cua cahndi quɨzɨ sahnu cuan. Cuñi si quɨzɨ saa tatu zavaha ñiyɨvɨ ndixi panela saa vatyi ma tahvi quɨzɨ cuan, ta ma ndoyo ñuhu ndixi cuan. (I cahan ra Jesús cuhva ya vatyi ma cuu nazaca yo cuhva zacuaha maa ra sihin costumbre sahnu.)
23488	MAT 10:2	Ta ihya cuu zɨvɨ sa usi uu tahan ra cuan. Xihna ca ra Simón. Pedro nañi tucu ra, ta ra Andrés yañi ra. Inga ra nañi Jacobo, ta ra Juan yañi ra. Nduu tahan ra cuu zehe ra Zebedeo.
23490	MAT 10:4	Ta inga ra nañi ra Simón. Maa ra cuu cuenda minoo ityi ra cuñi zama sii ra ndyaca ñaha. Ta inga ra nañi ra Judas Iscariote. Cuee ca ta i xico ra sii ra Jesús.
23496	MAT 10:10	Numinoo yɨtɨ ma cuizo ndo. Ma cuizo ndo inga camisa a zapato a minoo tutatu vatyi tahan si sa cuhva ñiyɨvɨ sa casi ra zatyiño tañi maa ndo.
23504	MAT 10:18	Ta cundyaca ñu sii ndo nuu ra ndyaca ñaha ta nuu ra gobierno sa cuenda mi. Ta tacuan ta cua ñihi ndo cuhva cahan ndo sa cuenda mi nuu ra cuan ta nuu ñiyɨvɨ sa yɨvɨ ñiyɨvɨ hebreo cuu.
23509	MAT 10:23	Tatu quiñi xaan zavaha ñiyɨvɨ sihin ndo minoo ñuu, cono ndo ta cuhun ndo ndya inga ñuu. Vatyi sa ndisa catyi sihin ndo vatyi tañaha ca ndɨhɨ cuhun ndo tandɨhɨ ñuu ñiyɨvɨ hebreo ta cua quisi tucu ra i quisi ndya gloria.
23518	MAT 10:32	Tandɨhɨ ñiyɨvɨ sa cua catyi sihin inga ñiyɨvɨ vatyi sito ñu sii, yuhvi cua catyi tuqui sihin Zuti, ra ndyaa andɨvɨ, vatyi site sii ñu cuan.
23519	MAT 10:33	Zoco ñiyɨvɨ cua catyi ityi nuu inga ñiyɨvɨ vatyi ña sito ñu sii, yuhvi cua catyi tuqui ityi nuu Zuti, ra ndyaa andɨvɨ, vatyi ña site sii ñu cuan.
23531	MAT 11:3	Ta i ndaca tuhun ra cuan sii ra Jesús: ¿Atu yoho cuu ra Cristo, ra cua zacacu sii ndi a cuatu ca ndi naquisi inga ra?
23539	MAT 11:11	Sa ndisa catyi sihin ndo vatyi tandɨhɨ rayɨɨ ra cacu, yoñi inga ca ra ñiñi ca ta zɨquɨ ra Juan. Zoco ra luhlu ca, ra cuhun nu ndyaca ñaha ra Ndyoo, cahnu ca ra ta zɨquɨ ra Juan, ra zacoo ndutya sii ñiyɨvɨ.
23540	MAT 11:12	Ta ndya quɨvɨ i saa ra Juan ta ndya vityi cuahan coyo ñiyɨvɨ gloria, ñu cuñi ndisa cuii cuhun. Zoco zañihi ñu ta cua zahacanaa ñu sii si.
23547	MAT 11:19	Ta zɨquɨ i saa mi, ra i quisi ndya gloria. Ta sasi ta sihi, ta catyi ndo vatyi tuhva xein coho ta cuahyi xein. Ta cuxaan ndo vatyi vaha ñiyɨvɨ cui sihin ra iyo cuatyi ta sihin ra tava xuhun cuenda ra ndyaca ñaha. Tacuan catyi ndo, zoco saha ra Ndyoo sa siñi tuñi maa ra sii ñiyɨvɨ sino iñi sii ra. Ta cua zañaha ñu sii maa ndo vatyi vaha sa siñi tuñi ra Ndyoo.
23551	MAT 11:23	Ta yoho ñuu Capernaum, ¿atu sica iñun vatyi cua ndoon ndya gloria? Cua noon ndya andyaya vatyi tatu i zavehi sa ndyityi ndya ñuu Sodoma tañi sa ndyehe ñiyɨvɨ ñuu Capernaum, ndisa vatyi ma zanaa ra Ndyoo ñuu Sodoma cuan ta cua coo si ndya cuhva ndya vityi.
23555	MAT 11:27	Ta zɨquɨ i catyi tucu ra Jesús: Saha maa ra Ndyoo Zuti tandɨhɨ sa iyo sii maa ra sii mi. Ta yoñi sa sito sii. Maa ñi ra Ndyoo Zuti cuu ra sito sii. Ta maa ñi mi site sii ra Ndyoo Zuti. Yoñi inga ra sito sii ra sa ndisa cuii. Ta zañehi sii yoo ra cuñi, cuhva iyo Zuti sa ndisa.
23557	MAT 11:29	Cuhva ndo sa tyize yugo sa yozo xiñi mi xiñi ndo, ta cutuhva ndo sa cua zañehi sii ndo vatyi mi, vii xaan iye, ta zanduluhlu xein sii, ta cua nañihi ndo cuhva quitatu añima ndo.
23558	MAT 11:30	Vatyi ña yɨɨ maa cua cuizo ndo yugo sa cua tyize xiñi ndo, ta carga sa cua cuizo ndo sa cuenda mi, ña vee si.
23559	MAT 12:1	Minoo quɨvɨ quitatu ñiyɨvɨ i yaha ra Jesús mahñu itu trigo ñiyɨvɨ. Ta i sizoco ra i casi ra Jesús, ta i quisaha tohon ra zuhva yoco trigo, ta i zavii ra, ta sasi ra sii si.
23566	MAT 12:8	Ta ra i quisi ndya gloria cui, ta ndyaca ñaha tuqui quɨvɨ quitatu ñiyɨvɨ.
23568	MAT 12:10	Ta yucuan ndyaa minoo ra na‑ityi ndaha. Ta inga ra yucu yucuan, i cuñi ra nducu ra cuhva tyaa ra cuatyi sata ra Jesús, ta yucuan cuenda i ndaca tuhun ra sii ra Jesús: ¿Atu catyi ley sa zanduvaha yo sii ñiyɨvɨ quɨvɨ quitatu yo?
23571	MAT 12:13	Tacuan ta i catyi ra Jesús sihin ra na‑ityi ndaha cuan: Nandɨca ndohon. Ta i nandɨca ra ndaha ra, ta i nduvaha si tañi caa inga si.
23584	MAT 12:26	Ta ma cahñi tahan ra cu nuu sii cuihna sihin inga cuihna vatyi tatu tacuan zavaha ra, yatyi xaan cua ndɨhɨ cuhva iyo sii ra. Ma tava cuihna sii cuihna.
23585	MAT 12:27	Ta tatu yuhvi tave sii cuihna sihin tundyee iñi ra Beelzebú, ¿yoo sii tundyee iñi tava ra ndyico sii maa ndo sii si? Maa ra cua zacoto sii ndo vatyi ma tava minoo cuihna sii inga cuihna.
23590	MAT 12:32	Tatu quiñi cahan ñiyɨvɨ sii vii, ra i quisi ndya gloria, cua zaha ra Ndyoo tucahnu iñi sii ñu. Zoco yoo ra cahan quiñi sii Tatyi Ii, ma zaha ra Ndyoo tucahnu iñi sii ra nu ihya ñuu ñiyɨvɨ ta nu inga ñuu ñiyɨvɨ sa cua coo cuee ca.
23597	MAT 12:39	Ta i nacahan ra Jesús, ta catyi ra sihin ra: Ñiyɨvɨ quiñi xaan iyo ta ñu ña vaha, sica ñu sa ndyehe ñu sa ndyityi, zoco ma ndyehe ca ñu inga zeña ta zɨquɨ cuhva i cuu ra Jonás, minoo ra profeta ta sa naha.
23598	MAT 12:40	Vatyi tañi i ñoho ra Jonás uñi quɨvɨ ta uñi sa cuaa sisi tyiyaca cahnu, tacuan tucu cua quɨhɨ ra i quisi ndya gloria uñi quɨvɨ ta uñi sa cuaa sisi ñuhu.
23603	MAT 12:45	Tacuan ta cuahan tatyi cuihna cuan ta quihin si inga usa tahan tahan si sa xaan ca ta zɨquɨ maa si. Ta cuahan tandɨhɨ si cuan cua ndɨhvɨ si añima ra cuan. Ta yaha ca cuhva cua nanduu ra cuan ta zɨquɨ sa xihna ñi. Ta tacuan tucu cua tahan ñiyɨvɨ ña vaha ya.
23611	MAT 13:3	Tacuan ta i zacuaha ra sii ñu zɨquɨ cuaha xaan cuhva, ta catyi ra: Cuahan minoo ra nu iyo tyiño ra vatyi cua quɨtɨ ra sɨtɨ trigo nu ñuhu ra.
23613	MAT 13:5	Ta inga si i canacoyo nu yaxi ñoho ñuhu vatyi ñoho xaan yuu. Ta yatyi xaan i caña si vatyi yaxi xaan ñoho ñuhu.
23616	MAT 13:8	Zoco inga tucu zuhva ca sɨtɨ cuan, i canacoyo si nu vaha ñuhu, ta vaha xaan i saha si. Iyo si saha si ziendu sɨtɨ si sa minoo ñi si. Iyo si saha si uñi xico usi. Ta iyo si saha si oco usi.
23619	MAT 13:11	Ta i nacahan ra Jesús, ta catyi ra: Saha ra Ndyoo sa coto maa ndo tuhun xehe sa cuenda cuhva ndyaca ñaha maa ra. Zoco ma cuu coto inga ñiyɨvɨ.
23625	MAT 13:17	Ta sa ndisa catyi sihin ndo vatyi cuaha xaan ra profeta ta inga ñiyɨvɨ vaha, i cuñi ñu ndyehe ñu sa ndyehe maa ndo vityi, zoco ñá ndyehe ñu sii si. Ta i cuñi ñu cuɨñɨ ñu sa siñi maa ndo, ta ñá siñi ñu sii si.
23626	MAT 13:18	Ta zɨquɨ i catyi ra Jesús: Cuɨñɨ ndo cuhva cuñi si catyi si sa cuenda cuhva ra quɨtɨ sɨtɨ trigo nu ñuhu.
23631	MAT 13:23	Zoco sɨtɨ sa canacoyo nu vaha ñuhu, cuu si tañi ñiyɨvɨ sa siñi Tuhun Ndyoo ta cutuñi iñi ñu sii si, ta vaha xaan zatyiño si sihin ñu. Iyo ñu cuu ñu tañi sɨtɨ sa saha minoo ziendu sa minoo si. Ta inga ñu cuu tañi sɨtɨ sa saha uñi xico usi. Ta inga ñu cuu tañi sɨtɨ sa saha oco usi tahan sa minoo si.
23632	MAT 13:24	Tacuan ta zɨquɨ i cahan ra Jesús zɨquɨ inga cuhva, ta catyi ra: Cuhva ndyaca ñaha ra Ndyoo cuu si tañi minoo cuhva i tasi minoo ra sɨtɨ vaha nu ñuhu ra.
23633	MAT 13:25	Zoco cuhva sa i quixi ñiyɨvɨ, ta i quɨhvɨ minoo ra xaan iñi sii sitoho ñuhu cuan, ta i tasi ra sɨtɨ ña vaha tɨcuɨ trigo, ta cuahan ra.
23634	MAT 13:26	I sahnu trigo, ta i caña yoco si. Ta tɨcuɨ trigo i sahnu tucu yucu ña vaha cuan.
23637	MAT 13:29	Zoco i catyi ra sihin ra: “Ma tohon ndo sii si coto quita ndɨhɨ trigo cuan.
23638	MAT 13:30	Vaha ca zandoo yo sii si, nacuahnu si ndya sa sisa si. Ta cua tasi muzu, ta cua tava xihna ra yucu ña vaha cuan ta cuhñi ra cuenda zucu si vatyi cua cayu si. Ta zɨquɨ cua naquihin ra trigo ta tyihi ra sii si nu cua cucumi vehi sii si.”
23639	MAT 13:31	Ta zɨquɨ i cahan tucu ra Jesús zɨquɨ inga cuhva, ta catyi ra: Cuhva ndyaca ñaha ra Ndyoo cuu si tañi minoo sɨtɨ mostaza sa i tasi minoo ra nu ñuhu ra.
23640	MAT 13:32	Ndisa vatyi luhlu ca maa sɨtɨ cuan ta zɨquɨ tandɨhɨ inga nuu sɨtɨ, zoco tatu sa sahnu si, nducahnu ca si ta zɨquɨ tandɨhɨ ca numa, ta nduu si tañi minoo yutu. Ta vasi zaa ta zavaha tɨ taca tɨ zoco tu.
23641	MAT 13:33	Ta i cahan tucu ra Jesús zɨquɨ inga cuhva ya: Cuhva ndyaca ñaha ra Ndyoo cuu si tañi yusa iya sa nazaca minoo ñaha sihin uñi taha arroba yutyi pan, ta cua zanandaa yusa iya cuan sii tandɨhɨ yutyi pan cuan. (Ta tacuan tucu cuahan nducahnu ca sa ndyaca ñaha ra Ndyoo.)
23642	MAT 13:34	I catyi ra Jesús tandɨhɨ ihya sihin ñiyɨvɨ zɨquɨ minoo cuhva ta zɨquɨ inga cuhva, ta ma cahan maa ra tatu ma cahan ra zɨquɨ minoo cuhva.
23644	MAT 13:36	Tacuan ta i natasi ra Jesús sii ñiyɨvɨ, ta i quɨhvɨ ra sisi vehe, ta i tuhva ra i casi ra sii ra, ta catyi ra: Nacatyun sihin ndi ñaa cuñi si catyi si sa cuenda yucu ña vaha sa sahnu tɨcuɨ trigo cuan.