23233	MAT 1:20	Ni vii nanducu xini ra ñaan cha cuu cha cua savaha ra, ta ndehe ra chi iin tatun ra chahnu Ndioo tichi ñumahna, ta quechaha cati ra tatun Ndioo can chi ra ti: ―Yoho José, ñivi ra David chihin cun. Ña cua saxini cun, soco cua naquihin cun chi ña María ñasihi cun, vati tuvi maan sehe ña tichi ña savaha ra Tati Ndioo.
23234	MAT 1:21	Cua cacu sehe ña, ta Jesuu cua sacunani ndo chi ra, vati cua sacacu ra chi ñivi cuu ñivi ra, ta cua naan cuati savaha ñi ―cati ra tatun Ndioo can.
23240	MAT 2:2	ta quechaha nducu tuhun ra ti: ―¿Ndaa cuu nu ni cacu ra cuu ra cua cundaca ñahan chi ñivi judío? Nducu tuhun ndi, vati cha ni ndehe ndi cha ndaa ri cuu tiñu ra chiyo cana nicandi, ta vachi ndi, vati cuni sacahnu tahan ndi chi ra ―cati ra ta ra.
23243	MAT 2:5	Tacan cuu, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Iti ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea cua cacu ra, vati tacan ni taa ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi. Cha cati ra ti:
23244	MAT 2:6	Ndioho ñivi ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea, cahnu xaan cua coo ñuun ndo, vati iin rai cahnu xaan cua quee ñuun ndo, ta cua cundaca ñahan ra chi ñivi ra Ndioo ñivi Israel, cati ra ―cati ra sutu chahnu ta ra.
23246	MAT 2:8	Tacan cuu, ta cati ra ti: ―Cuahan ndo iti ñuun Belén, ta cua nanducu vaha ndo chi ve luhu can. Tacan cua nanihin ndo chi ve, ta sa cua quichi cati ndo chihin yu, vati tacan cua cuhun tahin, ta sa cua sacahnu tahin chi ve ―cati ra. Tacan tava tiñu ra chi ra ta ra iti ñuun Belén.
23251	MAT 2:13	Cha cuahan ra sacuaha chi ri tiñu, ta cahan tucu ra tatun ra chahnu Ndioo chi ra José chi ñumahna, ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cunu ndo cuhun ndo iti ñuhun Egipto. Cua ndoo ndo tican nda cua nda quivi cua cati ndique chihun, vati cua nanducu ra Herode chi ve, vati cua cahni run chi ve ―cati ra tatun Ndioo can.
23253	MAT 2:15	Ican ndoo ñi nda quivi ni chihi ra Herode can. Chacan cuu cha queta tuhun ra chahnu Ndioo cuhva ni cati ra cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi, vati cha cati ra ti iti ñuhun Egipto cana ra chi sehe ra, cati ra Ndioo ―cati racan.
23258	MAT 2:20	ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cuhun ndico ndo iti ñuhun Israel, vati cha ni chihi ra nducu cahni chi ve ―cati ra.
23263	MAT 3:2	Cati ra Juaan can chi ñivi can ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi chi yo ―cati ra.
23268	MAT 3:7	Ndehe ra Juaan ti cha tuvi ra fariseo chi ra saduceo quichi, vati cua cuanduta tahan ra ta ra, ta quechaha cati ra chi ra ta ra ti: ―¡Vata xaan ndo! Yoni cati chi ndo ti cua cundee cacu ndo nu cua tachi tuni ra Ndioo chi ñivi.
23275	MAT 3:14	Ña cuni ra Juaan can sacuanduta ra chi ra, ta cati ra chi ra ti: ―Nini ca cha cua sacuanduta cun chi yuhu, ta cha vachi cun iti nuin ―cati ra.
23276	MAT 3:15	Ta cati ra Jesuu chi ra ti: ―Ña cua casi cun, vati cha vaha cuu cha cua savaha yo cuhva cati ra iyo iti siqui andivi ―cati ra. Tacan cuu, ta chaha ra Juaan.
23278	MAT 3:17	Tacan cuu, ta nducahan ra Ndioo iti siqui andivi, ta cati ra ti: ―Sehi chi rahya. Cuni xain chi ra, ta sii xaan cuni yu ndehi chi ra ―cati ra.
23281	MAT 4:3	ta tuhva run cuihna nu iyo ra, ta quechaha cati run chi ra ti: ―Tu ndicha ti sehe Ndioo cuu cun, cua cati cun chi yuu ya ti cua cuu chi paan, ta cua cachi cun ―cati run.
23282	MAT 4:4	Ta cati ndico ra Jesuu ti: ―Cha cati tutu Ndioo ti iyo ndito ñivi, vati chachi ñi, soco ñavi cuenda chacan ni iyo ndito ñivi. Iyo ndito ñi, vati maan ra Ndioo cati, cati chi ―cati ra.
23284	MAT 4:6	ta quechaha cati run chi ra ti: ―Tu ndicha ti sehe Ndioo cuu cun, cua capa cun, vati cati tutu Ndioo ti: Cati tuhun ra Ndioo ti cua cumi ra tatun Ndioo chi sehe ra, ta cua tindee tatun ra chihin ra, coto cua yani chaha ra chata yuu, cati chi ―cati run.
23285	MAT 4:7	Ta cati ndico ra Jesuu chi run ti: ―Inga ndico cha cati tutu Ndioo ti ña cua nducu ndo cuhva cha cua savaha ra chahnu Ndioo iin cha ndavaha ni, cati chi ―cati ra.
23287	MAT 4:9	ta quechaha cati run chi ra ti: ―Ndihi ñuun can cua cuhve chihun, tu cua cahnu chiti cun, ta cua sacahnu cun chihin yu ―cati run.
23288	MAT 4:10	Tacan cuu, ta cati ra Jesuu chi run ti: ―Cuahan, yoho Satanaa, vati cha cati tutu Ndioo ti cua sacahnu ndo chi ra chahnu Ndioo. Iin tuhun ni maan ra cua sacahnu ndo, cati chi ―cati ra.
23295	MAT 4:17	Nda ni quivi can quechaha cati tuhun ra Jesuu tuhun vaha, ta cati ra ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua queta quivi cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi ―cati ra.
23297	MAT 4:19	Tacan cuu, ta quechaha cati ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Na coho. Cua coo ndo chihin yu, ta cua savahi cha cua nanducu ndo chi ñivi cuhva ni nanducu ndo chi ri tiaca ―cati ra.
23301	MAT 4:23	Nini cahnu ñuhun Galilea can cuahan ra Jesuu, ta sacuaha ra chi ñivi tichi ve ñuhun ñi. Cati tuhun ra tuhun vaha yoso cuhva cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, ta sanduvaha tahan ra chi ñivi cuhvi―masi cuhvi ñi ndihi nuun cuehe.
23306	MAT 5:3	―Cua cusii ini ñivi cuni xaan chi ra Ndioo, vati cua coo ñi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23307	MAT 5:4	’Cua cusii ini ñivi ndahvi cuni anima cuenda cuati ñi, vati cua coo tu ndee ini chi ñi.
23308	MAT 5:5	’Cua cusii ini ñivi masu ini, vati cua coo vaha ñi chi ra Ndioo quivi cua nduchaa ñuhun ñuñivi ya.
23309	MAT 5:6	’Cua cusii ini ñivi cuni ndicha cha cua coso vaha anima cuhva cuni ra Ndioo, vati cua coo cha vaha chi anima ñi.
23310	MAT 5:7	’Cua cusii ini ñivi iyo tu ndahvi ini, vati cua cundahvi ini ra Ndioo chi ñi.
23311	MAT 5:8	’Cua cusii ini ñivi cuni ndicha chi ra Ndioo, vati cua ndehe ñi chi ra.
23312	MAT 5:9	’Cua cusii ini ñivi sandumani chi tahan ñi, vati ñivi Ndioo cua cuu ñi.
23313	MAT 5:10	’Cua cusii ini ñivi ndehe tu ndoho, vati ndacu ñi cuhva cuni ra Ndioo, vati cua coo ñi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23314	MAT 5:11	’Cua cusii ini ndo, tu cua cahan ñivi ndavaha ni chi ndo, ta cua cani ñi chi ndo, ta cua sandahyu ñahan ñi, vati cua cati ñi ti ndavaha ni ndacu ndo, vati chica ndo chi main.
23316	MAT 5:13	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cua cuu ndo sava ni ta cua ñiin vaha. Tu ña vaha ñiin, ta cua naan cha uhva chi, ña cua cuu ca nduvaha ndico chi. Ñahni ca yavi ndaa chi. Cua savita yo chi chi, ta cua ndoyo ñuhun chi.
23317	MAT 5:14	’Cua cuu ndo sava ni ta cua iin ñuhun ndichin. Ña xehe iyo iin ñuun caa iin siqui yucu.
23320	MAT 5:17	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cua saxini ndo ti cha vachi yu, vati cua sanain ley cha ni tiso ra Moisee chi tuhun cati tuhun ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu. Ñavi cuhva can quichi yu. Quichi yu, vati cua saquete ndihi chacan.
23324	MAT 5:21	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua cahni ndo ñivi tahan ndo, vati tu cua cahni ndo tahan ndo, iyo cha cua cutuni ndo.
23326	MAT 5:23	’Tu cua cundaca ndo cha cua samani ndo chi ra Ndioo, ta cua queta ndo nu cua samani ndo chi chi, ta chacuhun ini ndo ti cha savaha ndo iin ndavaha ni chi tahan ndo,
23328	MAT 5:25	’Quii xaan na cua ndumani ndico ndo chi ñivi cuni cuati chi ndo cha ña ta queta ndo nu ra cumi tiñu, coto cua cuhva cuenda ñi chi ndo chi ra cale, ta cua cuhva cuenda ra chi ndo chi ra tatun, ta cua tihi ra chi ndo ve caa.
23330	MAT 5:27	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua coo ndo ndavaha ni chi tahan ndo inga chiyo,
23332	MAT 5:29	’Tu cua savaha ndo cuati cha cuenda titi nuun ndo, cua sanini ndo chi ndo, ta ña cua savaha ca ndo cuati can chi titi nuun ndo, vati vaha xaan ca cua cumi ndo titi nuun ndo, ta ña cua quehni cava niniin iquin cuñu ndo nu cua cutuni ndo.
23334	MAT 5:31	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti tu cua saña ndo chi ñasihi ndo, na cua nducu ndo cha cua ndoyo tutu cha ni saña ndo chi ña,
23336	MAT 5:33	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini tahan ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua sandahyu ñahan ndo, soco cuenda ra chahnu cua savaha ndicha ndo cuhva cha ni cati ndo.
23341	MAT 5:38	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti tu cua tuhun iin ñivi titi nuun ñivi tahan ñi, cua tuhun tahan ra cumi tiñu titi nuun maan ñi cha cua cutuni ñi. Ta ni cuhva tu cua tahvi ñivi nuhun ñivi tahan ñi, cua tahvi tahan nuhun ñi cha cua cutuni ñi.
23346	MAT 5:43	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti cua cuni mani ndo chi ñivi tahan ndo, ta cua cuxaan ini ndo chi ñivi cuxaan ini chi ndo,
23352	MAT 6:1	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Na cua nducu ndo cuhva cha cua savaha ndo cha vaha, soco ña cua nducu ndo cuhva cha cua ndehe ñivi cuhva ni savaha ndo. Tu cua cuni ndo cha cua ndehe ñivi yoso cuhva cua savaha ndo, ña cua cunda yahvi ndo iti nuun ra sutu ndo iyo iti siqui andivi, [vati cha nihin ndo yahvi ndo chi ñivi ñuñivi cha savaha ndo tacan].
23356	MAT 6:5	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Hora cua cahan ndo chi ra Ndioo ña cua savaha ndo cuhva savaha ñivi uvi yaa. Cuni xaan ñi cuindi ñi ve ñuhun, ta cuni xaan ñi cuinda ñi iti cahnu, ta cahan ñi chi ra Ndioo, vati cuni ñi cha cua ndehe ñivi cha ndacu ñi. Cati ndicha yu chihin ndo ti cha nihin ñi yahvi ñi.
23358	MAT 6:7	’Hora cua cahan ndo chi ra Ndioo ña cua nducuaha tuhun cahan ndo, tu ña cua coto ndo ñaan tuhun cuu cha cahan ndo cuhva ndacu ñivi cuu inga tucu ñivi. Tacan ni savaha ñican, vati saxini ñi ti cua tasoho ra Ndioo chi ñi, vati cuaha xaan tuhun cahan ñi.
23365	MAT 6:14	’[Tacan cati yu,] vati cua sanaan tahan sutu ndo iyo iti siqui andivi cuati savaha ndo, tu cua sanaan maan ndo cuati ndacu ñivi chi ndo.
23367	MAT 6:16	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Quivi cua coo ndita ndo ña cua cucuihya xaan cuni anima ndo cuhva savaha ñivi uvi yaa. Savaha ñi cha ndahvi ndehe nuun ñi, vati tacan cua coto ndihi ñivi ti cha iyo ndita ñi. Cati ndicha yu chihin ndo ti cha nihin ñican yahvi ñi.
23370	MAT 6:19	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñican:] ’Na ña cua nducu ndo cha cua coo cha vaha cha cua tivaha ndo nu ñuhun ñuñivi ya, vati chachi ri tindacu chi chi, ta cuxin chi. Tahvi ñasuhu nu indi chi, ta quihin run chi chi.
23372	MAT 6:21	Tacan cati yu, vati nu iyo chachi ndo―cuenda ican saxini ndo chi anima ndo.
23373	MAT 6:22	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Titi nuun yo cuu sava ni ta cua iin ñuhun ndichin. Tu vaha iyo titi nuun yo, ndichin vaha cua ndehe yo, [ta iyo cha chini tuni chi yo].
23375	MAT 6:24	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cuu satiñu ndo chi uvi ra cuu chitoho ndo. Tu cua nducu ndo cuhva, cua cuni mani ndo chi iin ra, ta cua cuxaan ini ndo chi inga ra. Chacan cuu cha cati yu ti ña cua cuu satiñu ndo chi ra Ndioo, tu cua nanducu xaan ndo cha cua cuu chi maan ndo.
23376	MAT 6:25	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Chacan cuu cha cati yu chihin ndo ti ña cua tichaha ndo yoso cuhva cua coo ndo. Ña cua saxini ndo ñaan cha cuu cha cua cachi ndo ta ñaan cha cuu cha cua coho ndo. Ña cua saxini ndo ñaan cha cuu cha cua cunami ndo cha cua cundichin ndo. Cha chaha ra Ndioo cha iyo ndito yo, ta chaha ra cha iyo vaha iquin cuñu yo. Chacan cuu cha chito yo ti cua cuhva ra cha cua cachi yo cha cua cunami yo.
23378	MAT 6:27	Yoni ndo cua cuu sandusucun ndo suvi ni chi maan ndo―masi saxini xaan ndo.
23379	MAT 6:28	’Ña cua saxini xaan ndo yoso cuhva cua cunami ndo. Cua ndehe ndo yoso cuhva iyo ita cha iyo tichi cuhu. Ña satiñu chi, ta ni ña tavi chi yuhva.
23386	MAT 7:1	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cua cati ndo ti ña vaha ñivi tahan ndo, vati tacan ni ña cua cati ra Ndioo ti ña vaha maan ndo,
23387	MAT 7:2	vati cuhva cua cati ndo cuenda ñivi―cuhva can cua cati ra Ndioo cuenda maan ndo. Cua savaha ra chihin ndo cuhva cua savaha maan ndo chi ñivi tahan ndo.
23391	MAT 7:6	’Ña cua cuhva ndo cha vaha chi run ina xaan, coto cua cuico coo ri ina can, ta cua tiin ri chihin ndo, ta ni ña cua cuhva ndo cha ndaa yahvi chi run quini, coto cua cuañu ri chi chi, ta cua ndoyo ñuhun chi. [Tacan ni ña cua cati tuhun ndo tuhun Ndioo chi ñivi ña cua tasoho, coto ña cua quihin cuenda ñi chi chi.]
23392	MAT 7:7	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Na cua ndaca ndo cha chini ñuhun ndo chi ra Ndioo, ta cua cuhva ra chi chi chi maan ndo,
23394	MAT 7:9	’Tu cua ndaca sehe ndo paan, yoni cua cuhva iin yuu chi ra.
23397	MAT 7:12	’Chacan cuu cha na cua savaha maan ndo cha vaha chi ñivi cuhva cuni ndo cha cua savaha ñi chihin ndo, vati chacan cuu tuhun iyo tutu Ndioo cuhva cha ni cati ra tiso ley chahnu cuhva cha ni cati ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu.
23398	MAT 7:13	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Na cua yaha ndo nu tuu, ta cua quihvi ndo nu cua cundaca ñahan ra Ndioo, vati quihin xaan nu cua yaha ñivi, ta cua queta ñi nu cua ndoyo ñuhun ñi, ta tuvi xaan ñivi yaha ican.
23400	MAT 7:15	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cua saha ndo cuenda yoso cuhva iyo ñivi sandahyu ñahan cuenda ra Ndioo. Queta ñi nu iyo ndo, ta vii xaan cahan ñi, soco xaan xaan ñi cuu.
23406	MAT 7:21	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ñavi ndihi ñivi cati ti cha sacahnu ndicha ñi chihin yu cuu ñi cua cundee quihvi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, soco ñivi ndacu cuhva cuni ra suti cha iyo iti siqui andivi―ñican cuu ñi cua cundee quihvi.
23407	MAT 7:22	Cua queta quivi can, ta sa cua cati ñivi chihin yu ti: “Yoho ra chahnu, cha cuenda sivi cun cahan ndi cuenda ra Ndioo. Cha cuenda sivi cun tava ndaa ndi chi run tati cuihna. Cha cuenda sivi cun savaha ndi cuhva cahnu xaan,” cua cati ñi.
23408	MAT 7:23	Tacan, ta sa cua cati main chi ñi ti: “Ña nacote chihin ndo. Cua quee ndaa ndo iti nuin, vati mani cha ndavaha ni savaha ndo,” cua cati yu.
23409	MAT 7:24	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Tu cua tasoho ndo tuhun cati tuhin chi ndo ihya, ta cua savaha ndo chi chi, cua cuu ndo sava ni ta cua iin rai saxini vaha. Quihin ra yuu cha cuu chaha vehe ra, ta chaqui ndaa ra vehe ra nuun yuu can.
23416	MAT 8:2	Tacan cuu, ta queta iin ra cuehe tahyu. Tuhva ra nuun iyo ra Jesuu, ta chahnu chiti ra iti nuun ra, ta quechaha cati ra chi ra ti: ―Yoho ra chahnu, tu cuni cun, cua cuu sanduvahun chihin yu ―cati ra ndahvi can.
23417	MAT 8:3	Tacan cuu, ta sacaa ra Jesuu ndaha ra, ta sayani ndaha ra chi ra, ta cati ra ti: ―Cuni yu. Na nduvahun ―cati ra. Ta hora can naan cuehe can chi ra,
23418	MAT 8:4	ta cati tucu ra Jesuu chi ra ti: ―Ña cua cahun ni chi iin ñivi, soco cuahan. Cua sanahun chihun chi ra sutu, ta cua cundaca cun cha cua samani cun chi ra Ndioo cuhva ni cati tuhun ra Moisee tiempu chahnu. Chacan cuu cha cua coto ñivi ti cha ni nduvahun ―cati ra.
23420	MAT 8:6	Cati ra ti: ―Ra chahnu, caa sehi tichi vehi, vati nduñiin ra. Nihin xaan iyo tu ndoho chi ra ―cati ra.
23421	MAT 8:7	Ta cati ra Jesuu chi ra ti: ―Cua cu ndehi chi ra, vati cua sanduvahi chi ra ―cati ra.
23422	MAT 8:8	Ta cati ndico ra sandaru can ti: ―Ñahni yavi ndai cha cua yahun tichi vehi, ra chahnu. Na cua cahun tuhun ni, ta cua nduvaha sehi.
23423	MAT 8:9	Chite ti cua cuu savahun chacan, vati iyo ra ndaca ñahan chihin yu, ta ndaca ñahan tahin chi inga ra. Chi racan cati yu ti cua cuhun ra, ta cuahan ra. Chi inga ra cati yu ti cua quichi ra, ta vachi ra. Chi musu yu cati yu yoso cua savaha ra, ta savaha ra chi chi ―cati ra chi ra Jesuu.
23424	MAT 8:10	Chini ra Jesuu tuhun can, ta quechaha nduiyo cuni ra, ta cati ra chi ñivi ndicu chi ra ti: ―Cati ndicha yu chihin ndo ti ña tuhva main ndehi ni chi iin ñivi ñuhun Israel chinu ini cuhva chinu ini rahya.
23426	MAT 8:12	ta iyo ñivi judío cua tava ndaa ra nu naan nu cua ndehe ñi tu ndoho, ta cua ndahyu chaa ñi ―cati ra.
23427	MAT 8:13	Tacan cuu, ta cati ra Jesuu chi ra sandaru can ti: ―Cuahan. Na cua cuu chi cuhva chinu ini cun ―cati ra. Ta ni nduvaha sehe ra hora can.
23433	MAT 8:19	Tacan cuu, ta tuhva iin ra sacuaha ley chahnu can nu iyo ra, ta quechaha cati ra chi ra Jesuu ti: ―Yoho maestru, na cua cuhun tahin chihun ndaa iti cua cuhun cun ―cati ra.
23434	MAT 8:20	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ti: ―Iyo nu quixi ri ñucuii, ta iyo taca ri saa, soco yuhu ra cuu sehe ñivi―ña ta ñahni nu cua cave cusi ―cati ra Jesuu.
23435	MAT 8:21	Ta cati inga ñivi sacuaha chi ra ti: ―Ra chahnu, cuhva cha cua cuhun xihne, ta cua cuchi yu chi suti ―cati ñi.
23436	MAT 8:22	Ta cati ndico ra Jesuu chi ñi ti: ―Na cua cuhun cun chi main icaa ni, ta cuhva cun cha cua cuchi ñivi ña chinu ini chi ndii can ―cati ra Jesuu.
23439	MAT 8:25	Tacan cuu, ta tuhva ñi nu caa ra, ta quechaha sandoyo ñi chi ra, ta cati ñi ti: ―Ra chahnu, sacacu chi ndi, coto cua ndoyo ñuhun ndi ―cati ñi.
23440	MAT 8:26	Ta cati ndico ra chi ñi ti: ―¿Ñacu yuhvi xaan ndo? Ña chinu ini ndo chi ra Ndioo ―cati ra. Tacan cuu, ta chacuinda ra, ta cati ra ti cua cutaxin tati can chi nduta can. Tacan cuu, ta taxin taxin cuu.
23441	MAT 8:27	Iyo xaan iyo xaan quechaha cuni ñivi can, ta quechaha cati ñi ti: ―Cahnu xaan rai cuu ra, vati tasoho tati chi nduta tañuhun cha cahan ra ―cati ñi.
23443	MAT 8:29	Tacan cuu, ta quechaha cana chaa ra ta ra, ta cati ra ta ra ti: ―¿Ñaan cha cuu cha cuni cun chi ndi, ta yoho ra cuu sehe Ndioo? Cha vachi cun ihya, vati cua cuhva cun tu ndoho chi ndi, ta ña ta queta quivi cua tachi tuni ra Ndioo chi ndi ―cati ra ta ra chi ra Jesuu.
23445	MAT 8:31	Tacan, ta cahan ndahvi run tati cuihna can chi ra Jesuu, ta cati run ti: ―Tu cua tava ndaun chi ndi, cuhva cun cha cua quihvi ndi tichi maan run quini can ―cati run.
23446	MAT 8:32	Ta cati ndico ra Jesuu chi run ti: ―Cuahan ndo ―cati ra. Tacan cuu, ta quee run cuahan run, ta quihvi run tichi maan ri quini can, ta jihna quechaha ca chinu ndihi ri tichi xahva can, ta quehni ri tichi nduta tañuhun can, ta chihi ri.
23450	MAT 9:2	Tacan cuu, ta quichi ndaca ñivi chihin iin ra nduñiin chaha nu iyo ra. Yuvi nu caa ra ndahvi can chiso ñi nu iyo ra Jesuu. Ndehe ra Jesuu ti chinu ini ñi chi ra, ta quechaha cati ra chi ra nduñiin can ti: ―Na cua cusii ini cun, yoho yani xaa. Cha ni naan cuati iyo chihun ―cati ra.
23452	MAT 9:4	Tacan, ta chito ra Jesuu yoso cuhva saxini ra ta ra. Chacan cuu cha cati ra chi ra ta ra ti: ―Ña vaha cha saxini ndo ndavaha ni chi anima ndo.
23454	MAT 9:6	Cua sanahin chi ndo. Chacan cuu cha cua coto ndo ti iyo tu ndee ini chi ra cuu sehe ñivi, ta cuu sanaan ra cuati iyo chi ñivi ñuñivi ―cati ra Jesuu chi ra ta ra. Tacan cuu, ta cati ra Jesuu chi ra nduñiin can ti: ―Cuinda, ta canihin cun yuvi cun, ta cuahan iti vehun ―cati ra.
23457	MAT 9:9	Tacan cuu, ta yaha ra Jesuu tican, ta ndehe ra iin rai, ta ndaa ra nu satiahvi ra chi ñivi. Mateo nani ra, ta quechaha cati ra Jesuu chi ra Mateo can ti: ―Na coho. Tacan cuu, ta ni chacuinda ra Mateo can, ta cuahan ra chi ra Jesuu.
23459	MAT 9:11	Ndehe ra fariseo ta ra ti chachi ra Jesuu chi racan ta ra icaa ni, ta quechaha nducu tuhun ra ta ra chi ñi sacuaha chi ra ti: ―¿Ñacu chachi ra cuu maestru ndo chi ra satiahvi chi ra ña sacahnu ley Moisee icaa ni? ―cati ra ta ra.
23460	MAT 9:12	Ta chini ra Jesuu cha cahan ra ta ra, ta cati ndico ra ti: ―Ña chini ñuhun ñivi ña cuhvi chi ra sanduvaha chi ñi, soco ñivi cuhvi cuu ñi chini ñuhun chi ra.
23461	MAT 9:13	Na cua cutuhva ndo ñaan cha cuu tuhun ya, vati cati tutu Ndioo ti cuni ra Ndioo cha cua cundahvi ini ndo chi ñivi tahan ndo. Ña cuni ra cha cua samani ni ndo cha chahmi ndo chihin ra. [Tacan cati yu,] vati ñavi cha cuenda ñivi iyo vaha quichi yu. Quichi yu cha cuenda ñivi iyo cuati ―cati ra Jesuu.
23462	MAT 9:14	Tacan cuu, ta quichi ra sacuaha chi ra Juaan, ta quechaha nducu tuhun ra ta ra chi ra Jesuu ti: ―¿Ñacu chacoo ndita maan ndi chi ra fariseo, ta ña tuhva ñivi sacuaha chihun coo ndita ñi? ―cati ra ta ra.
23463	MAT 9:15	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Ña cuu coo tu cuihya ini chi amigu ra cua tandaha quivi iyo ra chi ñi icaa ni, soco cua queta quivi cua cuhun ra, ta quivi can sa cua coo ndita ñi.
23464	MAT 9:16	’Yoni cua nataa sahma chaa chi sahma chahnu, tu ña ta nandii sahma chaa can, vati cua nacaa ndico chi nu nataa chi, ta vihi ca cua ndoo chi cha lahnda ca chi.
23466	MAT 9:18	Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can, ta quihvi iin ra ndiso tiñu. Tuhva ra nu ndaa ra Jesuu, ta chahnu chiti ra iti nuun ra Jesuu, ta quechaha cati ra chi ra ti: ―Cha ni chihi ña luhu sehi, soco cuahan, ta taun ndahun xini ña, ta cua coo ndito ndico ña ―cati ra chi ra Jesuu.
23469	MAT 9:21	Tacan ni savaha ña, vati saxini ña chi anima ña ti tu cua sayani ndaha ña―masi sahma ra, cua nduvaha ña, saxini ña.
23470	MAT 9:22	Tacan cuu, ta chico coo ra Jesuu, ta ni ndehe ra chi ña, ta quechaha cati ra chi ña ti: ―Yoho sihi, na cua cusii ini cun. Cha ni nduvahun, vati chinu ini cun chihin yu ―cati ra. Ta suvi ni hora can ni nduvaha ña ñahan can.
23472	MAT 9:24	ta quechaha cati ra ti: ―Cua quee ndo, vati ña chihi ña luhu ya. Quixi ni ña ―cati ra chi ñi. Tacan, ta chacu nahan ñi cha cahan ra.
23475	MAT 9:27	Cha cua quee ra Jesuu tican, ta quechaha ndicu uvi ra cuaa chi ra. Cana chaa ra ta ra, ta cati ra ta ra chi ra Jesuu ti: ―Na cua cundahvi ini cun chihin ndi, yoho ra cuu ñivi ra David ―cati ra ta ra.
23476	MAT 9:28	Quihvi ra Jesuu tichi vehe, ta tuhva ra cuaa can iti nuun ra Jesuu, ta quechaha nducu tuhun ra chi ra ta ra ti: ―¿Atu chinu ini ndo ti cha cuu savahi cuhva cuni ndo? ―cati ra. Ta cati ndico ra ta ra chi ra ti: ―Chinu ini ndi, ra chahnu.
23477	MAT 9:29	Tacan cuu, ta taa ra Jesuu ndaha ra nuun ra ta ra, ta cati ra chi ra ta ra ti: ―Na cua cuu chi cuhva ni chinu ini ndo.
23478	MAT 9:30	Tacan cuu, ta ndundichin vaha ndehe ra ta ra, ta cati tuhun xaan ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Ña cua cahan ndo ni chi iin ñivi.
23481	MAT 9:33	Tava ndaa ra Jesuu chi maan run tati cuihna can, ta nducahan ra ndahvi can. Iyo cuni ndihi ñivi can, ta quechaha cati ñi ti: ―Ña ta ñahni ñivi Israel ndehe cuhva savaha rahya [nu ni quichi quivi] ―cati ñi.
23482	MAT 9:34	Ta ra fariseo ta ra cati ti: ―Cha cuenda run ndaca ñahan chi run tati cuihna tava ndaa ra chi run ―cati ra ta ra.
23485	MAT 9:37	Tacan, ta quechaha cati ra chi ñivi sacuaha chi ra ti: ―Cuaha xaan tiñu iyo, soco ña queta ñivi cua satiñu.
23486	MAT 9:38	Cua cahan ndahvi ndo chi ra chahnu ti na cua tava tiñu ra chi ñivi cua satiñu, ta cua cundee queta tiñu ra ―cati ra Jesuu.
23491	MAT 10:5	Tava tiñu Jesuu chi tatun ra, ta cati tuhun ra chi ra ta ra ti: ―Ña cua cuhun ndo nu iyo ñivi cuu inga tucu ñivi, ta ni ña cua cuhun ndo nu iyo ñivi Samaria.
23495	MAT 10:9	’Ña cua cuiso ndo xuhun,
23497	MAT 10:11	’Ta ndihi ñuun nu cua quihvi ndo cua nducu ndo ndaa ñivi cuu ñivi vaha ndicha. Chi ñican cua ndoo ndo nda cua nda cua queta quivi cua quee iti tucu ndo.
23502	MAT 10:16	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra tatun ra:] ’Tava tiñu yu chihin ndo, ta cuu ndo sava ta cua ri mbee nu iyo ri ñucuii, [vati cua cuni sandoyo ñuhun ñivi chi ndo]. Na cua coo cha chini tuni chi ndo. Na cua coo masu ini ndo.
23507	MAT 10:21	’Cua tiin iin rai chi yani ra, ta cua cundaca ra chi ra nu ra cumi tiñu, vati cua cuvi yani ra. Ta ni cuhva cua savaha inga rai chi sehe ra, ta inga ñivi cua savaha tacan chi sutu ñi chi sihi ñi, ta cua cuvi ñi cua savaha ñi.
23510	MAT 10:24	’Cahnu ca cuu ra maestru, ta ñavi ca sa ñivi sacuaha chi ra. Ta ni cuhva cahnu ca cuu ra chitoho, ta ñavi ca sa musu ra.
23512	MAT 10:26	[Ni vii cahan ra Jesuu chi tatun ra:] ’Ña cua cuyuhvi ndo chi ñivi, vati ndihi cha cua savaha xehe ñivi cua coto ra Ndioo.
23515	MAT 10:29	’Xico ñivi uvi ri saa cuati cha iin pesu, ta ña cua cuvi ri tu ña chaha ra Ndioo sutu ndo,
23517	MAT 10:31	Chacan cuu cha ña cua cuyuhvi ndo. Iyo ca yavi ndaa maan ndo, ta ñavi ca sa ri saa can―masi cuaha ri cuu ri.
23518	MAT 10:32	[Ni vii cahan ra Jesuu chi tatun ra:] ’Ndihi ñivi cua cati chi ñivi tahan ñi ti chi yuhu iyo ñi―suvi ni cha cuenda maan ñi cua cati yu chi ra suti cha iyo iti siqui andivi ti chi main iyo tahan ñican.
23520	MAT 10:34	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra tatun ra:] ’Ña cua saxini ndo ti vachi yu, vati cua coo vii ñivi chi tahan ñi nu ñuhun ñuñivi ya. Ñavi tacan vachi yu. Vachi yu, vati cua cani tahan ñivi chi tahan ñi.
23523	MAT 10:37	’Tu cua cuni ca ñivi chi sutu ñi chi sihi ñi, ta ñavi ca sa yuhu, ñahni yavi ndaa cha iyo ñi chihin yu. Tu cua cuni ca ñi chi sehe ñi, ta ñavi ca sa yuhu, ñahni yavi ndaa cha iyo ñi chihin yu.
23524	MAT 10:38	Tu ña iyo ini ñivi cha cua ndehe ñi tu ndoho cuenda yu―masi cua cuvi ñi cuenda yu, tu ña cua coo inuun ñi chihin yu, ñahni yavi ndaa cha iyo ñi chihin yu.
23526	MAT 10:40	[Ni vii cahan ra Jesuu chi tatun ra:] ’Tu cua quihin cuenda ñivi chihin ndo, cua quihin cuenda ñi chi yuhu, ta tu cua quihin cuenda ñi chi yuhu, cua quihin cuenda tahan ñi chi ra tava tiñu chihin yu.
23528	MAT 10:42	Tu cua tindee ñivi chi iin ndo―masi ra luhu cuii cuu ndo, ta cua cuhva ñi nduta coho ndo, vati iyo ndo chihin yu, cati ndicha yu chi ndo ti cua cunda yahvi ndicha ñi chi ra Ndioo.
23530	MAT 11:2	Tacan cuu, ta chini ra Juaan tuhun yoso cuhva cha ni savaha ra Jesuu―masi indi ra Juaan can ve caa, soco tava tiñu ra tatun ra nu iyo ra Jesuu,
23531	MAT 11:3	ta nducu tuhun ra ta ra chi ra ti: ―¿Atu maun cuu ra iyo cha cua quichi cuenda ra Ndioo a cua cuatu nuun ca ndi chi inga ra? ―cati ra.
23532	MAT 11:4	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Cuahan ndo, ta cati ndico ndo ñaan cha cuu cha ni chini soho ndo ñaan cha cuu cha ni ndehe ndo.
23534	MAT 11:6	Cua cusii ini ñivi, tu ña cua saxini ñi ndavaha ni cuenda yu, ta cua ndoyo ñuhun ñi ―cati ra chi ra tatun ra Juaan.
23535	MAT 11:7	Tacan cuu, ta cuahan ra tatun ra Juaan can, ta quechaha cati ra Jesuu chi ndihi ñivi can cuenda ra Juaan ti: ―Chahan ndo tichi cuhu, soco ñavi vati cuni ndo ndehe ndo nu tuñu maan tuyoo can, [soco cuni ndo ndehe ndo chi iin rai ndicha].
23539	MAT 11:11	Cati ndicha yu chihin ndo ti cahnu xaan rai cuu ra Juaan ra sacuanduta can, soco ñivi cuu ñivi cua coo nu cua cundaca ñahan ra Ndioo―masi ñivi ndahvi ndicha cuu ñi, soco cahnu ca cua cuu ñivi can, ta ñavi ca sa ra Juaan can.
23540	MAT 11:12	’Nda ni quivi quechaha cati tuhun ra Juaan ta nda cua nda vitin nducu xaan ñivi cuhva cha cua coo ñi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, ta nihin xaan nducu ñi cuhva.
23544	MAT 11:16	’Ñivi iyo vitin tichi quivi ya cuu sava ni ta cua ñi cuati siqui nuyahvi, [ta ña nduinuun ñi ta ñi nu siqui ñi]. Cana chaa ñi chi tahan ñi,
23547	MAT 11:19	Tacan cuu, ta quichi tahan yu ra cuu sehe ñivi, ta iyo yu cuhva iyo maan ñivi can, soco cati ñi ti yaha cuhva cha chachi yu, ta yaha cuhva cha chihi yu. Amigu yu chi ñivi ndacu ndavaha ni chi ra satiahvi, cati ñi. [Yuhu cati ti] tu cua savaha ñivi cha nditi vaha cuhva cuni ra Ndioo, cua savaha ñi iin cha vaha ndicha, [cuhva savaha maan ra Juaan cuhva savaha yu ra cuu sehe ñivi] ―cati ra Jesuu chi ñivi can.
23549	MAT 11:21	Cati ra chi ñi ti: ―Ndioho ñivi ñuun Corazín, ndioho ñivi ñuun Betsaida, cua ndehe ndo tu ndoho, vati tu cha ndehe tahan ñivi ñuun Tiro chi ñivi ñuun Sidón cuhva cahnu cuhva cha ni ndehe maan ndo, yatin xaan cua coo cuihya anima ñi, ta sa cua saña ihni ñi cuati savaha ñi.
23552	MAT 11:24	Chacan cuu cha cati yu chihin ndo ti xaan cua tachi tuni ra Ndioo chi ñivi ñuun can quivi cua cutuni ñivi, soco xaan ca cua cutuni ñivi ñuun ya ―cati ra Jesuu.
23553	MAT 11:25	Suvi ni hora can cati ra Jesuu chi sutu ra ti: ―Tata, yoho ndaca ñahan iti siqui andivi ta nu ñuhun ñuñivi ya. Sacahnu yu chihun, vati ña chaha maun cha chini tuni chi ñivi nditi vaha xini, ta cutuni ini ñi cha ndacu i, soco cha chahun cha cua cutuni ini ñivi ndahvi.
23554	MAT 11:26	Tata, cuhva cha cuni maun cuu chacan ―cati ra Jesuu chi sutu ra.
23555	MAT 11:27	[Tacan, ta sa cati ra chi ñivi can ti:] ―Chaha ra suti ndihi cha ndacu i. Yoni ñivi chito yoso cuhva iyo ra cuu sehe Ndioo. Iin tuhun ni ra Ndioo chito, ta yoni ñivi chito yoso cuhva iyo ra cuu sutu ra. Iin tuhun ni ra cuu sehe ra chito, ta iyo ñivi cuni sacoto ra cuu sehe ra. Ñican ni chito tahan yoso cuhva iyo ra.
23558	MAT 11:30	vati ña vee cha cua tise chi ndo, ta vii ni cua savaha ndo cha cati yu ―cati ra Jesuu chi ñivi can.
23560	MAT 12:2	Ndehe ra fariseo ta ra, ta quechaha cati ra ta ra chi ra Jesuu ti: ―¡Jihna! cha ndacu tatun cun, ta ña chaha ley chahnu cha ndacu ra tacan quivi sábadu ―cati ra ta ra.
23561	MAT 12:3	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Vasi ña ta sacuaha ndo tutu Ndioo. Vasi ña chito ndo ñaan cha ni savaha ra David quivi chisoco ra chi ra chica chi ra.
23562	MAT 12:4	Quihvi ra David can vehe Ndioo, ta chachi ra paan cuecu iti nuun ra Ndioo, ta ñahni ndatu cha cua cachi ra chacan, ta ñahni ndatu chi ra chica chi ra, soco chachi tahan ra. Iin tuhun ni ra cuu sutu ta ra―chi racan iyo ndatu.
23566	MAT 12:8	Tacan cati yu, vati yuhu ra cuu sehe ñivi cuu ra cati ñaan cha cuu cha cua savaha ñivi quivi sábadu ―cati ra Jesuu chi ra fariseo ta ra.
23568	MAT 12:10	Ican iyo iin ra nduxii ndaha, ta quechaha nducu tuhun ra fariseo ta ra chi ra Jesuu ti: ―¿Atu chaha ley chahnu cha sanduvaha ñivi quivi sábadu? ―cati ra ta ra, vati cuni ra ta ra tiso ra cuati ra Jesuu.
23569	MAT 12:11	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Tu iyo iin ri mbee chihin ndo, ta cua quehni ri tichi xahva―masi quivi sábadu cuu chi, soco ndihi ndo cua tiin ndo chi ri, ta cua tava ndo chi ri nu quehni ri.
23570	MAT 12:12	Iyo yavi ndaa ri mbee, soco iyo ca yavi ndaa ñivi. Chacan cuu cha chaha ley cha cua savaha yo cha vaha quivi sábadu ―cati ra.
23571	MAT 12:13	Tacan cuu, ta cati ra chi ra ndahvi can ti: ―Sacaun ndahun. Tacan, ta sacaa ra ndaha ra. Nduvaha chi, ta vaha ndoo chi cuhva iyo tahan chi.
23581	MAT 12:23	Iyo xaan quechaha cuni ndihi ñivi can, ta cati ñi ti: ―Vasi ra ni tava tiñu ra Ndioo cuu rahya ―cati ñi.
23582	MAT 12:24	Chini ra fariseo ta ra tuhun can, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Tava ndaa ra chi run tati cuihna, soco tindee run Beelzebú chi ra, ta rucan cuu run ndaca ñahan chi ndihi run tati cuihna ―cati ra fariseo can.
23583	MAT 12:25	Chito ra Jesuu cuhva ni saxini ra fariseo can, ta quechaha cati ra chi ra ta ra ti: ―Tu cua cani tahan ñivi iin ñuun chi tahan ñi, cua ndoyo ñuhun ñuun can. Tu cua cani tahan ñivi iyo iin vehe chi tahan ñi, cua ndoyo ñuhun tahan ñican.
23585	MAT 12:27	Cati ndo ti tava ndai chi run tati cuihna can, vati chaha run Beelzebú tu ndee ini chihin yu. Tu chacan cuu chi, ¿yoso nihin ñivi maan ndo tu ndee ini, ta tava ndaa maan ñi chi run? Chacan cuu cha sanahan suvi ni ñivi ndo ti cha ña vaha cuhva ni saxini maan ndo.
23587	MAT 12:29	’Ña cua cuu quihvi ñivi tichi vehe iin ra iyo xaan tu ndee ini, ta cua quihin ñi ndatiñu ra, tu ña cua cuhni xihna ñi chihin ra. Tacan, ta sa cua suhu ñi ndihi cuii ndatiñu ra. [Tacan ni cha savahi chi run Satanaa.]
23588	MAT 12:30	’Tu ña cua coo ndo chihin yu, cua cuni cani tahan ndo chihin yu. Tu ña cua tindee ndo chihin yu, cua tava ndaa ndo chihin yu.
23589	MAT 12:31	’Chacan cuu cha cati yu chihin ndo ti ndihi ca cuati ndacu ñivi ñuñivi cua cuu cucahnu ini ra Ndioo, soco tu cua cati ñivi cuhva cati ndo ti ña ndicha ra Tati Ndioo, ña cua cucahnu ini ra Ndioo chacan.
23591	MAT 12:33	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra fariseo can:] ’[Cua cati yu iin cuhva.] Tu iyo iin yutun vaha, cua quee vaha chiti chi. Tu ña vaha iyo yutun can, ña cua quee vaha chiti chi. Chito yo ñaan cuhva iyo yutun, vati ndehe yo yoso cuhva iyo chiti chi.
23595	MAT 12:37	vati cua quee vaha ndo cuhva ni cahan ndo a cua cutuni ndo cuhva ni cahan ndo ―cati ra Jesuu chi ra fariseo ta ra.
23596	MAT 12:38	Tacan cuu, ta ra fariseo chi ra sacuaha ley chahnu quechaha ndatuhun ra chi ra Jesuu, ta cati ra ta ra chi ra ti: ―Yoho maestru, cuni ndehe ndi iin cuhva cahnu xaan cha cua savahun ―cati ra ta ra.
23597	MAT 12:39	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Ñivi ndacu ndavaha ni, ñivi ña chinu ini chi ra Ndioo―ñican cuu ñi cuni ndehe iin cuhva cha cua savaha ra Ndioo, soco ña cua savaha ra inga cuhva. Iin tuhun ni cuhva ni savaha ra Ndioo cuhva cha ni tahan ra Jonaa ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu.
23598	MAT 12:40	Cuhva cha ni chacoo ra tichi ri tiaca cahnu can uni quivi―cuhva can cua coo ra cuu sehe ñivi, vati uni quivi cua coo ra tañu ñivi ndii.
23601	MAT 12:43	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra fariseo chi ra sacuaha ley chahnu:] ’Ta run tati cuihna can―tu cua quee ndaa run tichi anima ñivi, cua cuhun run. Cua caca cuu run tichi cuhu nu ñahni nduta, ta cua nanducu run cha cua coo vaha run, soco ña cua nanihin run.
23605	MAT 12:47	Tacan cuu, ta quechaha cati iin ñivi chi ra ti: ―Inda sihun chi yani cun nuquehe, ta cuni ñi cahan ñi chihun ―cati ñi.
23606	MAT 12:48	Ta nducu tuhun ndico ra chi ñican ti: ―¿Yoo cuu sihi yu? ¿Yoo cuu yani yu? ―cati ra.
23607	MAT 12:49	Tacan cuu, ta sanahan ndaha ra nu ndaa ñivi sacuaha chi ra, ta quechaha cati ra ti: ―Ihya iyo sihi yu chi yani yu.
23608	MAT 12:50	[Tacan cati yu,] vati tu cua savaha ñivi cuhva cuni ra suti iyo iti siqui andivi, ñican cuu sava ni ta cua yani yu chi cuhva yu chi sihi yu ―cati ra.
23611	MAT 13:3	Cuaha xaan cahan ra Jesuu chi ñi. Chi cuhva cahan ra, ta quechaha cati ra ti: ―Cha iyo iin rai, ta quee ra cuahan ra, vati cua cata cuati ra chiti.
23617	MAT 13:9	Na cua taa vaha ndo soho ndo ―cati ra Jesuu chi ñi.
23618	MAT 13:10	Tacan cuu, ta tuhva ñi sacuaha chi ra Jesuu nu iyo ra, ta quechaha nducu tuhun ñi chi ra ti: ―¿Ñacu chi cuhva ni cahun chi ñivi? ―cati ñi.
23619	MAT 13:11	Ta cati ndico ra ti: ―Chaha ra Ndioo cha cua cutuni ini ndo tuhun yoso cuhva cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, soco ña chaha ra cha cua cutuni ini ñican.
23620	MAT 13:12	Tu cutuni ini ñivi vitin―masi suhva, cua cuhva ra Ndioo cha cua cutuni ca ini ñi, ta cua cutuni vaha ini ñi nu cuahan quivi. Tu ña nituni ini ñi [yoso cuhva iyo ra Ndioo], cua naan cha chini tuni cha iyo chi ñi.
23624	MAT 13:16	’Cusii ini ndo, vati cha ni ndehe ndo, ta cha ni chini soho ndo.
23625	MAT 13:17	Cati ndicha yu chihin ndo ti nu ni quichi quivi tuvi xaan ra ni cahan cuenda ra Ndioo, ta tuvi xaan ñivi savaha cuhva cati ra Ndioo―tuvi ñican cuni xaan ñi ndehe ñi cuhva ndehe maan ndo, soco ña ni ndehe ñi. Cuni xaan ñi cuni soho ñi cuhva chini soho ndo, soco ña ni chini soho ñi.
23626	MAT 13:18	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi sacuaha chi ra:] ’Cha ni chini soho ndo tuhun yoso cuhva iyo ra chata cuati chiti.
23631	MAT 13:23	Ta ñivi tasoho tuhun can, ta cutuni ini ñi chi chi, ta savaha ñi cha vaha―ñican cuu sava ta cua chiti ni quehni ñuhun vaha, ta cana chiti chi. Iyo chi chaha ciendu chiti chi, ta iyo chi chaha uni xico chiti chi, ta iyo chi chaha oco uchi chiti chi ―cati ra Jesuu chi ñi.
23632	MAT 13:24	Cahan ndico ra Jesuu inga cuhva chi ñi, ta quechaha cati ra ti: ―Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ni ta cua iin rai, ta tachi ra chiti vaha chiqui ra.
23635	MAT 13:27	Tacan cuu, ta cuahan ra musu can, ta quechaha nducu tuhun ra ta ra chi chitoho ra ti: “Ra chahnu, ¿atu ña tachi cun chiti vaha chiqui cun? ¿Ñacu cana xaan cuhu ña vaha?” cati ra ta ra,
23636	MAT 13:28	ta cati ndico ra chi ra ta ra ti: “Cuxaan ini ñivi chihin yu, ta savaha ñi chacan,” cati ra. Nducu tuhun ndico musu ra chi ra ti: “¿Atu cuni cun cha cua cuhun ndi, ta cua tuhun ndi cuhu can?”
23637	MAT 13:29	Ta cati ndico ra chi ra ta ra ti: “Ña cua savaha ndo chacan, coto cua tuhun tahan ndo cha vaha chi cha ña vaha.
23638	MAT 13:30	Saña ndo. Na cua cuahnu nduvi chi icaa ni nda cua nda quivi cua canihin yo chi chi. Quivi can cua cati yu chi ra cua canihin chi chi ti cahnda xihna ra cuhu can, ta cuhni ra chi chi, ta cahmi ra chi chi. Tacan, ta sa cua canihin vaha ra chiti can, ta cua tivaha ra chi chi tichi yaca yu,” cua cati yu, cati ra ―cati ra Jesuu chi ñi.
23639	MAT 13:31	Inga cuhva cahan ndico ra Jesuu chi ñivi can. Cati ra ti: ―Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ni ta cua iin chiti motasa. Quihin iin rai chiti can, ta tachi ra chi chi chiqui ra.
23641	MAT 13:33	Inga ndico cuhva cahan ra Jesuu chi ñican. Cati ra ti: ―Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ta cua iin nduta cha sanandaa yuti paan cha quihin iin ñahan. Tihi ña chi chi tichi uni cuhva yuti paan, ta chinu xico chi niniin yuti paan can. Tacan cati ra Jesuu, [vati cua coto ñivi yoso cuhva cua cundaca ñahan ra Ndioo nini cahnu nu ñuhun ñuñivi].
23644	MAT 13:36	Tacan cuu, ta quee ra Jesuu nu iyo ñivi can, ta cuahan ra. Queta ra vehe, ta queta tahan ra sacuaha chi ra nu iyo ra, ta quechaha cati ra ta ra ti: ―Na cua cuhva cun cuenda chi ndi ñaan tuhun cuu tuhun cha iyo cuhu ña vaha chi chiti trigu can icaa ni ―cati ra ta ra.
23645	MAT 13:37	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Ra cuu sehe ñivi cuu ra tachi chiti vaha,
23648	MAT 13:40	Cuhva satahan ra ta ra cuhu can, ta chahmi ra ta ra chi chi―cuhva can cua coo chi nu cua cundihi quivi ya, [vati cua cutuni ñivi ndacu ndavaha ni].
23652	MAT 13:44	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra sacuaha chi ra ti:] ’Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ni ta cua xuhun cha indi xehe chiqui. Nanihin iin rai chi chi, ta tixehe ndico tucu ra chi chi. Cusii ini ra, ta cuahan ra, ta xico ra ndihi cha iyo chi ra, ta sata ra ñuhun can.
23653	MAT 13:45	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra sacuaha chi ra ti:] ’Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ta cua iin ra nanducu perla vaha ndicha, vati cua sata ra chi chi.
23655	MAT 13:47	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra sacuaha chi ra ti:] ’Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ta cua iin taraya. Cani ra ta ra taraya can nu tañuhun, ta tacan tiin ra ndihi nuun ri tiaca can.
23659	MAT 13:51	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra sacuaha chi ra,] ta nducu tuhun ra chi ra ta ra ti: ―¿Atu cutuni ini ndo ndihi cuhva can? Ta cati ndico ra ta ra ti: ―Cutuni ini ndi.
23660	MAT 13:52	Ta cati ra ti: ―Chacan cuu cha ndihi ñivi sacuaha yoso cuhva iyo nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ta cua iin rai xu vehe, ta tava ra cha chaa, ta tava ra cha chahnu nu indi cha vaha cha iyo chi ra. Tacan cati ra Jesuu, [vati cua cutuni ini ñivi sacuaha chi ra tuhun ña ta coto ñivi nu ni quichi quivi, ta cua cutuni tahan ini ñi tuhun cha ni chito ñivi tiempu chahnu].
23662	MAT 13:54	Queta ra ñuun ra, ta quechaha sacuaha ra chi ñivi can tichi ve ñuhun ñi. Chacan cuu cha iyo cuni ñi, ta quechaha nducu tuhun ñi chi tahan ñi ti: ―¿Yoo chaha cha chini tuni cha cahan rahya? ¿Yoo chaha tu ndee ini cha ni savaha ra cuhva cahnu xaan can?
23664	MAT 13:56	Iyo ndihi cuhva ra chi yo ―cati ñi ta ñi chi tahan ñi,
23665	MAT 13:57	ta ña chaa ini ñi chi ra Jesuu. Ta cati ndico ra chi ñi ti: ―Sacahnu ndihi ñivi chi iin ra cahan cuenda ra Ndioo. Iin tuhun ni ñuun ra ta iin tuhun ni vehe ra ña sacahnu ñivi chi ra ―cati ra.
23668	MAT 14:2	ta quechaha cati ra Herode can chi ñivi tindee chi ra ti: ―Racan cuu ra Juaan ra sacuanduta, ta cha ni natacu ndico ra nu iyo ñivi ndii. Chacan cuu cha savaha ra ndihi cha cahnu can ―cati ra.
23674	MAT 14:8	Tacan cuu, ta ndaca ña cuhva cha cati sihi ña. Chacan cuu cha cati ñi chi ra ti: ―Vitin vitin cua cuhva cun xini ra Juaan ra sacuanduta tichi iin chicoho ―cati ña.
23681	MAT 14:15	Cha cua ini, ta tuhva ra sacuaha chi ra Jesuu nu iyo ra, ta quechaha cati ra ta ra chi ra ti: ―Ñahni ñivi iyo yatin, ta cha cua cuaa. Na cua saña tahun chi ñivi ya, vati tacan cua cuhun ñi tichi ñuun, ta cua cu sata ñi cha cua cachi ñi ―cati ra ta ra.
23682	MAT 14:16	Ta cati ndico ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Ña nini cha cua cuhun ñi. Cuhva maan ndo cha cua cachi ñi ―cati ra chi ra ta ra.
23683	MAT 14:17	Ta cati ra ta ra ti: ―Ñahni cha naan ndi tihya. Uhun tahan paan cuati chi uvi tahan tiaca cuu cha iyo ―cati ra ta ra.
23684	MAT 14:18	Ta cati ra Jesuu ti: ―Na cua quichi ndaca ndo chi chi nandehe ―cati ra.
23692	MAT 14:26	Ndehe ra tatun Jesuu ti cha chica ra nu nduta can, ta quechaha cuyuhvi xaan ra ta ra, ta quechaha cati ra ta ra ti: ―Xiñahñu ndii vachi. Tacan ni cana chaa ra ta ra, vati yuhvi xaan cuni ra ta ra.
23693	MAT 14:27	Tacan cuu, ta quii xaan quechaha cati ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Na cua cundee ini ndo. Main cuu ra vachi. Ña cua cuyuhvi ndo ―cati ra.