23214	MAT 1:1	Tutu ya ndiso sivi ñivi cuu tata cha vachi chinu ra Jesucristo tiempu chahnu. Ñivi ra chi ra David, ta ñivi ra chi ra Abraham.
23215	MAT 1:2	Abraham cuu sutu ra Isaac, ta Isaac can cuu sutu ra Jacob. Jacob can cuu sutu ra Judá chi yani ra.
23216	MAT 1:3	Judá can cuu sutu ra Fare chi ra Zara, ta Tamar cuu sihi ra ta ra. Fare can cuu sutu ra Esrom, ta Esrom can cuu sutu ra Aram.
23221	MAT 1:8	ta Asa can cuu sutu ra Josafat. Josafat can cuu sutu ra Joram, ta Joram can cuu sutu ra Uzía.
23222	MAT 1:9	Uzía can cuu sutu ra Jotam, ta Jotam can cuu sutu ra Acaz. Acaz can cuu sutu ra Ezequía,
23223	MAT 1:10	ta Ezequía can cuu sutu ra Manasee. Manasee can cuu sutu ra Amón, ta Amón can cuu sutu ra Josía.
23224	MAT 1:11	Josía can cuu sutu ra Jeconía chi yani ra quivi cha ni tiin ra iyo ñuhun Babilonia chi ñivi Israel, ta tava ndaa ra ta ra chi ñi nu ñuhun ñi.
23225	MAT 1:12	Tacan ni queta ñivi Israel ñuhun Babilonia can, ta ni chacoo sehe ra Jeconía can, ta Salatiel cha cunani ra. Salatiel can cuu sutu ra Zorobabel,
23228	MAT 1:15	ta Eliud can cuu sutu ra Eleazar. Eleazar can cuu sutu ra Matán, ta Matán can cuu sutu ra Jacob.
23229	MAT 1:16	Jacob can cuu sutu ra José ra cuu ii ña María sihi ra Jesucristo.
23230	MAT 1:17	Cha queta uchi cumi ñivi cuu ñivi ra Jesuu nda quivi ni chacoo ra Abraham nda quivi cha ni chacoo ra David tiempu chahnu, ta cha queta ndico inga uchi cumi ñivi ra nda quivi ni chacoo ra David nda quivi cuahan ñivi Israel iti ñuhun Babilonia suvi ni tiempu chahnu, ta nda quivi can ta nda quivi cha ni cacu ra Jesuu cha queta ndico tucu inga uchi cumi ñivi ra.
23231	MAT 1:18	Chehe cuu tuhun yoso cuhva ni cacu ra Jesucristo. Cha iyo vaha tuhun cha cua tandaha ña María sihi ra chi ra José. Ña ta coo ña chi ra, ta nihin ña cuhva ti cha cua coo sehe ña savaha ra Tati Ndioo.
23232	MAT 1:19	Rai vaha cuu ra José ra cua cuu ii ña. Chacan cuu cha saxini ra ti cua saña xehe ra chi ña, vati ña cuni ra cha cua coo tu ca nuun chi ña iti nuun ndihi ñivi.
23233	MAT 1:20	Ni vii nanducu xini ra ñaan cha cuu cha cua savaha ra, ta ndehe ra chi iin tatun ra chahnu Ndioo tichi ñumahna, ta quechaha cati ra tatun Ndioo can chi ra ti: ―Yoho José, ñivi ra David chihin cun. Ña cua saxini cun, soco cua naquihin cun chi ña María ñasihi cun, vati tuvi maan sehe ña tichi ña savaha ra Tati Ndioo.
23234	MAT 1:21	Cua cacu sehe ña, ta Jesuu cua sacunani ndo chi ra, vati cua sacacu ra chi ñivi cuu ñivi ra, ta cua naan cuati savaha ñi ―cati ra tatun Ndioo can.
23237	MAT 1:24	Tacan cuu, ta hora can ndoyo ra José, ta savaha ra cuhva cati tuhun tatun ra chahnu Ndioo. Quihin ra chi ñasihi ra,
23238	MAT 1:25	soco ña ni chacoo ra chi ña nda cua nda quivi ni cacu sehe ña. Tacan cuu, ta chacunani ra Jesuu.
23239	MAT 2:1	Quivi cha ni ndaca ñahan ra Herode cacu ra Jesuu ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea. Suvi ni quivi can queta ra sacuaha chi ri tiñu. Inga ñuhun chiyo nu cana nicandi quichi ra, ta queta ra ñuun Jerusalén,
23241	MAT 2:3	Tuhun can chini ra Herode can, ta quechaha saxini xaan ra, ta yuhvi tahan ndihi ñivi iyo ñuun Jerusalén can.
23243	MAT 2:5	Tacan cuu, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Iti ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea cua cacu ra, vati tacan ni taa ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi. Cha cati ra ti:
23244	MAT 2:6	Ndioho ñivi ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea, cahnu xaan cua coo ñuun ndo, vati iin rai cahnu xaan cua quee ñuun ndo, ta cua cundaca ñahan ra chi ñivi ra Ndioo ñivi Israel, cati ra ―cati ra sutu chahnu ta ra.
23251	MAT 2:13	Cha cuahan ra sacuaha chi ri tiñu, ta cahan tucu ra tatun ra chahnu Ndioo chi ra José chi ñumahna, ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cunu ndo cuhun ndo iti ñuhun Egipto. Cua ndoo ndo tican nda cua nda quivi cua cati ndique chihun, vati cua nanducu ra Herode chi ve, vati cua cahni run chi ve ―cati ra tatun Ndioo can.
23252	MAT 2:14	Tacan cuu, ta quihin ra José chi ve chi sihi ve cha cuaa can, ta cuahan ñi iti ñuhun Egipto.
23255	MAT 2:17	Tacan queta tuhun cha ni cati ra Jeremía nu ni quichi quivi, vati cati ra ti:
23256	MAT 2:18	Chini ñivi ti ndahyu ñivi ñuun Ramá. Cuihya xaan cuni anima ñi, ta ndahyu chaa ñi. Cuvaa ñivi cuu ñivi ña Raquel cuenda sehe ñi, ta ña cuni ñi cha cua cava taxin anima ñi, vati cha ni chihi ve, cati ra Jeremía can.
23257	MAT 2:19	Tacan cuu, ta queta quivi chihi tahan ra Herode can, ta queta ndico tucu tatun ra chahnu Ndioo nu iyo ra José iti ñuhun Egipto can, ta quechaha cahan tucu ra chi ra José tichi ñumahna,
23259	MAT 2:21	Chacan cuu cha ni chacuinda ra José, ta quihin ra chi ve chi sihi ve, ta quee ñi cuahan ñi iti ñuhun Israel.
23260	MAT 2:22	Tacan cuu, ta chini soho ra ti ra Arquelao cuu ra ndiso tiñu ra Herode sutu ra, ta ndaca ñahan ra iti ñuhun Judea can. Chacan cuu cha yuhvi ra José cuhun ndico ra tican. Cahan ndico tucu ra Ndioo chi ra tichi ñumahna, ta cuahan ra José chi ñi iti ñuhun Galilea.
23261	MAT 2:23	Cuahan ra tican, ta ni chacoo ra iin ñuun nani Nazaret. Chacan cuu cha queta tuhun cahan ra ni cahan cuenda ra Ndioo, vati cati ra ti ra ñuun Nazaret cua cuu ra Jesuu.
23262	MAT 3:1	Suvi ni tichi quivi can queta ra Juaan ra sacuanduta tichi cuhu iti ñuhun Judea can, ta cati tuhun ra tuhun vaha.
23263	MAT 3:2	Cati ra Juaan can chi ñivi can ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi chi yo ―cati ra.
23264	MAT 3:3	Chehe cuu tuhun cati tuhun ra Isaía ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu quichi quivi, vati cati ra cuenda ra Juaan can ti: Cua cana chaa iin rai tichi cuhu, ta cua cati ra ti cua tiso vaha ñi iti nu cua yaha ra chahnu. Tacan ni cua tiso vaha ñi tiñu, cua cati ra, cati ra Isaía can.
23265	MAT 3:4	Chacundichin ra Juaan can sahma ixi ri camellu, ta chacunuhni iin cinta ñiin tichi ra. Chachi ra tica, ta chihi ra nduxi ñuñu cuhu, [vati tacan ni chacoo ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu].
23266	MAT 3:5	Tacan cuu, ta cuahan ñivi ñuun Jerusalén nuun iyo ra. Cuahan ndihi ñivi ñuhun Judea chi ndihi ñivi iyo yatin yuta Jordán.
23267	MAT 3:6	Nahma ñi cuati savaha ñi, ta sacuanduta ra Juaan can chi ñi yuta Jordán can.
23268	MAT 3:7	Ndehe ra Juaan ti cha tuvi ra fariseo chi ra saduceo quichi, vati cua cuanduta tahan ra ta ra, ta quechaha cati ra chi ra ta ra ti: ―¡Vata xaan ndo! Yoni cati chi ndo ti cua cundee cacu ndo nu cua tachi tuni ra Ndioo chi ñivi.
23273	MAT 3:12	Cha iyo vaha ra cha cua sandundoo ra nu cua satati ra chiti trigu can. Cua canihin vaha ra chiti can tichi yaca ra, ta cua cahmi ra cha ña vaha can chi ñuhun ña ndahva. [Tacan cati ra Juaan can, vati cua quee vaha ñivi saña ihni cuati, ta cua cutuni ñivi ni vii ndacu cuati.]
23274	MAT 3:13	Tacan cuu, ta quee ra Jesuu iti ñuhun Galilea, ta cuahan ra iti yuta Jordán nuun iyo ra Juaan can. Tican cuahan ra, vati cua sacuanduta ra Juaan chi ra.
23275	MAT 3:14	Ña cuni ra Juaan can sacuanduta ra chi ra, ta cati ra chi ra ti: ―Nini ca cha cua sacuanduta cun chi yuhu, ta cha vachi cun iti nuin ―cati ra.
23276	MAT 3:15	Ta cati ra Jesuu chi ra ti: ―Ña cua casi cun, vati cha vaha cuu cha cua savaha yo cuhva cati ra iyo iti siqui andivi ―cati ra. Tacan cuu, ta chaha ra Juaan.
23277	MAT 3:16	Cha ni chanduta ra Jesuu, ta sa ni quee ra tichi nduta, ta nuna iti siqui andivi, ta ndehe ra Jesuu cha vachi nuun ra Tati Ndioo cuhva iin ri ndivi, ta quichi ra chi ra Jesuu.
23279	MAT 4:1	Tacan cuu, ta ndaca ra Tati Ndioo chi ra Jesuu tichi cuhu can, vati tacan cua ndehe run cuihna a ña cua savaha ra Jesuu iin ndavaha ni.
23280	MAT 4:2	Chacoo ndita ra Jesuu uvi xico quivi. Tacan cuu, ta chisoco ra,
23282	MAT 4:4	Ta cati ndico ra Jesuu ti: ―Cha cati tutu Ndioo ti iyo ndito ñivi, vati chachi ñi, soco ñavi cuenda chacan ni iyo ndito ñivi. Iyo ndito ñi, vati maan ra Ndioo cati, cati chi ―cati ra.
23283	MAT 4:5	Tacan cuu, ta quihin run cuihna chi ra, ta cuahan ra chi run ñuun Jerusalén, ta tiso run chi ra nda xini ve ñuhun cahnu can,
23285	MAT 4:7	Ta cati ndico ra Jesuu chi run ti: ―Inga ndico cha cati tutu Ndioo ti ña cua nducu ndo cuhva cha cua savaha ra chahnu Ndioo iin cha ndavaha ni, cati chi ―cati ra.
23288	MAT 4:10	Tacan cuu, ta cati ra Jesuu chi run ti: ―Cuahan, yoho Satanaa, vati cha cati tutu Ndioo ti cua sacahnu ndo chi ra chahnu Ndioo. Iin tuhun ni maan ra cua sacahnu ndo, cati chi ―cati ra.
23289	MAT 4:11	Tacan cuu, ta cuahan run cuihna, ta tuhva ra tatun Ndioo nu iyo ra Jesuu, ta tindee ra ta ra chi ra.
23290	MAT 4:12	Queta tuhun nuun ra Jesuu ti cha ni tiin tiñu chi ra Juaan, ta quee ra Jesuu cuahan ra iti ñuhun Galilea.
23293	MAT 4:15	Iti ñuhun Zabulón, iti ñuhun Neftalí nu iyo tañuhun inga chiyo yuta Jordán, iti ñuhun Galilea nu iyo ñivi cuu inga tucu ñivi,
23294	MAT 4:16	tican ni chacoo ñi nu naan, soco vitin cha ndehe ñi iin cha ndichin vaha. Cha queta iin cha ndichin nu iyo ñi chi ndavaha ni. [Tacan ni cati ra Isaía can cuenda ra Jesuu.]
23295	MAT 4:17	Nda ni quivi can quechaha cati tuhun ra Jesuu tuhun vaha, ta cati ra ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua queta quivi cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi ―cati ra.
23296	MAT 4:18	Iin quivi chica cuu ra Jesuu yu tañuhun Galilea can, ta ndehe ra uvi rai, ta mani yani ra ta ra. Iin ra nani Simón Pedro, ta inga ra yani ra nani Ndree. Cani ra ta ra taraya ra tichi nduta can, vati ra chahni tiaca cuu ra ta ra.
23297	MAT 4:19	Tacan cuu, ta quechaha cati ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Na coho. Cua coo ndo chihin yu, ta cua savahi cha cua nanducu ndo chi ñivi cuhva ni nanducu ndo chi ri tiaca ―cati ra.
23298	MAT 4:20	Tacan cuu, ta ni nacoo ra ta ra taraya ra, ta cuahan ra, ta ndicu ra ta ra chi ra Jesuu.
23299	MAT 4:21	Quee ra Jesuu cuahan ra, ta quechaha ndehe ndico tucu ra inga uvi rai, ta mani yani ra ta ra. Ra Jacobo sehe ra Zebedeo cuu ra chi ra Juaan yani ra. Ni iyo ra ta ra chi Zebedeo sutu ra tichi tundoo, ta tiso vaha ra ta ra taraya ra, ta cana ra Jesuu chi ra ta ra.
23300	MAT 4:22	Tacan cuu, ta ni nacoo ra ta ra sutu ra tichi tundoo can, ta cuahan ra ta ra. Ndicu ra ta ra chi ra Jesuu.
23301	MAT 4:23	Nini cahnu ñuhun Galilea can cuahan ra Jesuu, ta sacuaha ra chi ñivi tichi ve ñuhun ñi. Cati tuhun ra tuhun vaha yoso cuhva cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, ta sanduvaha tahan ra chi ñivi cuhvi―masi cuhvi ñi ndihi nuun cuehe.
23303	MAT 4:25	Tuvi xaan ñivi ndicu chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Galilea chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Decápoli. Ndicu ñivi iyo ñuun Jerusalén. Ndicu ñivi ñuhun Judea. Ndicu ñivi quichi inga chiyo yuta Jordán. Ndicu ñi chi ra.
23304	MAT 5:1	Ndehe ra Jesuu ti tuvi ñivi nducuiti, ta quee ra cuahan ra siqui yucu. Ni chacunda nuun ra, ta tuhva ñivi sacuaha chi ra nu ndaa ra.
23305	MAT 5:2	Tacan cuu, ta quechaha sacuaha ra chi ñi. Cati ra Jesuu chi ñivi can ti:
23316	MAT 5:13	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cua cuu ndo sava ni ta cua ñiin vaha. Tu ña vaha ñiin, ta cua naan cha uhva chi, ña cua cuu ca nduvaha ndico chi. Ñahni ca yavi ndaa chi. Cua savita yo chi chi, ta cua ndoyo ñuhun chi.
23320	MAT 5:17	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cua saxini ndo ti cha vachi yu, vati cua sanain ley cha ni tiso ra Moisee chi tuhun cati tuhun ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu. Ñavi cuhva can quichi yu. Quichi yu, vati cua saquete ndihi chacan.
23324	MAT 5:21	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua cahni ndo ñivi tahan ndo, vati tu cua cahni ndo tahan ndo, iyo cha cua cutuni ndo.
23330	MAT 5:27	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua coo ndo ndavaha ni chi tahan ndo inga chiyo,
23334	MAT 5:31	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti tu cua saña ndo chi ñasihi ndo, na cua nducu ndo cha cua ndoyo tutu cha ni saña ndo chi ña,
23336	MAT 5:33	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini tahan ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti ña cua sandahyu ñahan ndo, soco cuenda ra chahnu cua savaha ndicha ndo cuhva cha ni cati ndo.
23338	MAT 5:35	Ña cua xita ndo tuhun ñuhun ñuñivi, vati nu ndaa chaha ra Ndioo cuu ñuhun ñuñivi ya. Ña cua xita ndo tuhun ñuun Jerusalén, vati ñuun ra Ndioo cahnu cuu ñuun can.
23341	MAT 5:38	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti tu cua tuhun iin ñivi titi nuun ñivi tahan ñi, cua tuhun tahan ra cumi tiñu titi nuun maan ñi cha cua cutuni ñi. Ta ni cuhva tu cua tahvi ñivi nuhun ñivi tahan ñi, cua tahvi tahan nuhun ñi cha cua cutuni ñi.
23346	MAT 5:43	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Cha chini ndo ti tiempu chahnu queta tuhun ti cua cuni mani ndo chi ñivi tahan ndo, ta cua cuxaan ini ndo chi ñivi cuxaan ini chi ndo,
23352	MAT 6:1	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Na cua nducu ndo cuhva cha cua savaha ndo cha vaha, soco ña cua nducu ndo cuhva cha cua ndehe ñivi cuhva ni savaha ndo. Tu cua cuni ndo cha cua ndehe ñivi yoso cuhva cua savaha ndo, ña cua cunda yahvi ndo iti nuun ra sutu ndo iyo iti siqui andivi, [vati cha nihin ndo yahvi ndo chi ñivi ñuñivi cha savaha ndo tacan].
23356	MAT 6:5	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Hora cua cahan ndo chi ra Ndioo ña cua savaha ndo cuhva savaha ñivi uvi yaa. Cuni xaan ñi cuindi ñi ve ñuhun, ta cuni xaan ñi cuinda ñi iti cahnu, ta cahan ñi chi ra Ndioo, vati cuni ñi cha cua ndehe ñivi cha ndacu ñi. Cati ndicha yu chihin ndo ti cha nihin ñi yahvi ñi.
23367	MAT 6:16	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Quivi cua coo ndita ndo ña cua cucuihya xaan cuni anima ndo cuhva savaha ñivi uvi yaa. Savaha ñi cha ndahvi ndehe nuun ñi, vati tacan cua coto ndihi ñivi ti cha iyo ndita ñi. Cati ndicha yu chihin ndo ti cha nihin ñican yahvi ñi.
23370	MAT 6:19	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñican:] ’Na ña cua nducu ndo cha cua coo cha vaha cha cua tivaha ndo nu ñuhun ñuñivi ya, vati chachi ri tindacu chi chi, ta cuxin chi. Tahvi ñasuhu nu indi chi, ta quihin run chi chi.
23373	MAT 6:22	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Titi nuun yo cuu sava ni ta cua iin ñuhun ndichin. Tu vaha iyo titi nuun yo, ndichin vaha cua ndehe yo, [ta iyo cha chini tuni chi yo].
23375	MAT 6:24	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cuu satiñu ndo chi uvi ra cuu chitoho ndo. Tu cua nducu ndo cuhva, cua cuni mani ndo chi iin ra, ta cua cuxaan ini ndo chi inga ra. Chacan cuu cha cati yu ti ña cua cuu satiñu ndo chi ra Ndioo, tu cua nanducu xaan ndo cha cua cuu chi maan ndo.
23376	MAT 6:25	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Chacan cuu cha cati yu chihin ndo ti ña cua tichaha ndo yoso cuhva cua coo ndo. Ña cua saxini ndo ñaan cha cuu cha cua cachi ndo ta ñaan cha cuu cha cua coho ndo. Ña cua saxini ndo ñaan cha cuu cha cua cunami ndo cha cua cundichin ndo. Cha chaha ra Ndioo cha iyo ndito yo, ta chaha ra cha iyo vaha iquin cuñu yo. Chacan cuu cha chito yo ti cua cuhva ra cha cua cachi yo cha cua cunami yo.
23386	MAT 7:1	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cua cati ndo ti ña vaha ñivi tahan ndo, vati tacan ni ña cua cati ra Ndioo ti ña vaha maan ndo,
23392	MAT 7:7	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Na cua ndaca ndo cha chini ñuhun ndo chi ra Ndioo, ta cua cuhva ra chi chi chi maan ndo,