23217	MAT 1:4	Aram can cuu sutu ra Aminadab, ta Aminadab can cuu sutu ra Naasón. Naasón can cuu sutu ra Salmón,
23218	MAT 1:5	ta Salmón can cuu sutu ra Booz, ta Rahab cuu sihi ra. Booz can cuu sutu ra Obed, ta Rut cuu sihi ra. Obed can cuu sutu ra Isaí,
23219	MAT 1:6	ta Isaí can cuu sutu ra David ra ndaca ñahan chi ñivi Israel. David can cuu ra cuu sutu ra Salomón, ta sihi ra cuu ña ni cuu ñasihi ra Uría.
23220	MAT 1:7	Salomón can cuu sutu ra Roboam, ta Roboam can cuu sutu ra Abía. Abía can cuu sutu ra Asa,
23224	MAT 1:11	Josía can cuu sutu ra Jeconía chi yani ra quivi cha ni tiin ra iyo ñuhun Babilonia chi ñivi Israel, ta tava ndaa ra ta ra chi ñi nu ñuhun ñi.
23225	MAT 1:12	Tacan ni queta ñivi Israel ñuhun Babilonia can, ta ni chacoo sehe ra Jeconía can, ta Salatiel cha cunani ra. Salatiel can cuu sutu ra Zorobabel,
23226	MAT 1:13	ta Zorobabel can cuu sutu ra Abiud. Abiud can cuu sutu ra Eliaquim, ta Eliaquim can cuu sutu ra Azor.
23227	MAT 1:14	Azor can cuu sutu ra Sadoc, ta Sadoc can cuu sutu ra Aquim. Aquim can cuu sutu ra Eliud,
23228	MAT 1:15	ta Eliud can cuu sutu ra Eleazar. Eleazar can cuu sutu ra Matán, ta Matán can cuu sutu ra Jacob.
23230	MAT 1:17	Cha queta uchi cumi ñivi cuu ñivi ra Jesuu nda quivi ni chacoo ra Abraham nda quivi cha ni chacoo ra David tiempu chahnu, ta cha queta ndico inga uchi cumi ñivi ra nda quivi ni chacoo ra David nda quivi cuahan ñivi Israel iti ñuhun Babilonia suvi ni tiempu chahnu, ta nda quivi can ta nda quivi cha ni cacu ra Jesuu cha queta ndico tucu inga uchi cumi ñivi ra.
23236	MAT 1:23	Cua tuvi sehe iin ña yoco, ta cua queta quivi cua cacu ra. Emanuel cua cunani ra, cati ra cahan cuenda ra Ndioo can. Cuni cati tuhun Emanuel can ti iyo ra Ndioo chihin yo.
23239	MAT 2:1	Quivi cha ni ndaca ñahan ra Herode cacu ra Jesuu ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea. Suvi ni quivi can queta ra sacuaha chi ri tiñu. Inga ñuhun chiyo nu cana nicandi quichi ra, ta queta ra ñuun Jerusalén,
23241	MAT 2:3	Tuhun can chini ra Herode can, ta quechaha saxini xaan ra, ta yuhvi tahan ndihi ñivi iyo ñuun Jerusalén can.
23242	MAT 2:4	Tacan cuu, ta sacuiti ra chi ndihi ra sutu chahnu chi ndihi ra sacuaha ley chahnu cha sacahnu ñivi can, ta quechaha nducu tuhun ra chi ra ta ra ndaa cuu nu cua cacu ra Cristo.
23243	MAT 2:5	Tacan cuu, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Iti ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea cua cacu ra, vati tacan ni taa ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi. Cha cati ra ti:
23244	MAT 2:6	Ndioho ñivi ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea, cahnu xaan cua coo ñuun ndo, vati iin rai cahnu xaan cua quee ñuun ndo, ta cua cundaca ñahan ra chi ñivi ra Ndioo ñivi Israel, cati ra ―cati ra sutu chahnu ta ra.
23246	MAT 2:8	Tacan cuu, ta cati ra ti: ―Cuahan ndo iti ñuun Belén, ta cua nanducu vaha ndo chi ve luhu can. Tacan cua nanihin ndo chi ve, ta sa cua quichi cati ndo chihin yu, vati tacan cua cuhun tahin, ta sa cua sacahnu tahin chi ve ―cati ra. Tacan tava tiñu ra chi ra ta ra iti ñuun Belén.
23247	MAT 2:9	Chini ra ta ra cha ni cahan ra Herode can, ta cuahan ra. Ni ndehe ndico tucu ra chi ri tiñu ndehe xihna ra chiyo nu ni quichi ra, ta iti nuun ra ta ra cuahan ri nda cua nda ni queta ri xini vehe nu caa ve luhu can.
23249	MAT 2:11	Tacan cuu, ta quihvi ra ta ra tichi vehe can, ta ndehe ra ta ra chi maan ve luhu can chi ña María sihi ve. Tacan cuu, ta chahnu chiti ra, ta sacahnu ra ta ra chi ve. Nuna ra ta ra cha naan ra, ta samani ra ta ra chi ve. Samani ra xuhun cuaan. Samani ra cutu. Samani ra suchan xico vixin chahan. Samani ra ta ra.
23251	MAT 2:13	Cha cuahan ra sacuaha chi ri tiñu, ta cahan tucu ra tatun ra chahnu Ndioo chi ra José chi ñumahna, ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cunu ndo cuhun ndo iti ñuhun Egipto. Cua ndoo ndo tican nda cua nda quivi cua cati ndique chihun, vati cua nanducu ra Herode chi ve, vati cua cahni run chi ve ―cati ra tatun Ndioo can.
23254	MAT 2:16	Tacan cuu, ta nihin ra Herode cuhva ti sandahyu ñahan ra sacuaha chi ri tiñu chi ra, ta xaan xaan ra cuu. Tacan cuu, ta cati tuhun ra ti cua cuvi ndihi ra cuati ndihli iyo ñuun Belén chi ndihi ranchu iyo yatin ñuun can. Chahni ra chi ndihi ra ña ta queta uvi cuiya ra, vati cuhva can saxini ra Herode cha ni cacu ra nanducu ra sacuaha chi ri tiñu can.
23256	MAT 2:18	Chini ñivi ti ndahyu ñivi ñuun Ramá. Cuihya xaan cuni anima ñi, ta ndahyu chaa ñi. Cuvaa ñivi cuu ñivi ña Raquel cuenda sehe ñi, ta ña cuni ñi cha cua cava taxin anima ñi, vati cha ni chihi ve, cati ra Jeremía can.
23258	MAT 2:20	ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cuhun ndico ndo iti ñuhun Israel, vati cha ni chihi ra nducu cahni chi ve ―cati ra.
23259	MAT 2:21	Chacan cuu cha ni chacuinda ra José, ta quihin ra chi ve chi sihi ve, ta quee ñi cuahan ñi iti ñuhun Israel.
23260	MAT 2:22	Tacan cuu, ta chini soho ra ti ra Arquelao cuu ra ndiso tiñu ra Herode sutu ra, ta ndaca ñahan ra iti ñuhun Judea can. Chacan cuu cha yuhvi ra José cuhun ndico ra tican. Cahan ndico tucu ra Ndioo chi ra tichi ñumahna, ta cuahan ra José chi ñi iti ñuhun Galilea.
23265	MAT 3:4	Chacundichin ra Juaan can sahma ixi ri camellu, ta chacunuhni iin cinta ñiin tichi ra. Chachi ra tica, ta chihi ra nduxi ñuñu cuhu, [vati tacan ni chacoo ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu].
23266	MAT 3:5	Tacan cuu, ta cuahan ñivi ñuun Jerusalén nuun iyo ra. Cuahan ndihi ñivi ñuhun Judea chi ndihi ñivi iyo yatin yuta Jordán.
23274	MAT 3:13	Tacan cuu, ta quee ra Jesuu iti ñuhun Galilea, ta cuahan ra iti yuta Jordán nuun iyo ra Juaan can. Tican cuahan ra, vati cua sacuanduta ra Juaan chi ra.
23283	MAT 4:5	Tacan cuu, ta quihin run cuihna chi ra, ta cuahan ra chi run ñuun Jerusalén, ta tiso run chi ra nda xini ve ñuhun cahnu can,
23290	MAT 4:12	Queta tuhun nuun ra Jesuu ti cha ni tiin tiñu chi ra Juaan, ta quee ra Jesuu cuahan ra iti ñuhun Galilea.
23291	MAT 4:13	Tacan cuu, ta quee ra ñuun Nazaret, ta cuahan ra iti ñuun Capernaum, vati cua ndoo ra tican. Yatin yu tañuhun nu iyo ñuhun Zabulón chi ñuhun Neftalí tican ni chacoo ra.
23293	MAT 4:15	Iti ñuhun Zabulón, iti ñuhun Neftalí nu iyo tañuhun inga chiyo yuta Jordán, iti ñuhun Galilea nu iyo ñivi cuu inga tucu ñivi,
23296	MAT 4:18	Iin quivi chica cuu ra Jesuu yu tañuhun Galilea can, ta ndehe ra uvi rai, ta mani yani ra ta ra. Iin ra nani Simón Pedro, ta inga ra yani ra nani Ndree. Cani ra ta ra taraya ra tichi nduta can, vati ra chahni tiaca cuu ra ta ra.
23301	MAT 4:23	Nini cahnu ñuhun Galilea can cuahan ra Jesuu, ta sacuaha ra chi ñivi tichi ve ñuhun ñi. Cati tuhun ra tuhun vaha yoso cuhva cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, ta sanduvaha tahan ra chi ñivi cuhvi―masi cuhvi ñi ndihi nuun cuehe.
23303	MAT 4:25	Tuvi xaan ñivi ndicu chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Galilea chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Decápoli. Ndicu ñivi iyo ñuun Jerusalén. Ndicu ñivi ñuhun Judea. Ndicu ñivi quichi inga chiyo yuta Jordán. Ndicu ñi chi ra.
23318	MAT 5:15	Tu cua taa yo ñuhun, ña cua tihi yo chi chi tichi iin máquila, soco cua tiso yo chi chi nu candileru, ta ndichin cua ndehe ndihi ñivi iyo tichi vehe.
23320	MAT 5:17	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can:] ’Ña cua saxini ndo ti cha vachi yu, vati cua sanain ley cha ni tiso ra Moisee chi tuhun cati tuhun ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu. Ñavi cuhva can quichi yu. Quichi yu, vati cua saquete ndihi chacan.
23321	MAT 5:18	Cati ndicha yu ti ña cua naan ñuhun ñuñivi chi andivi nda cua nda cua queta ndihi chacan. Chacan cuu cha chito yo ti ña cua naan ni iin tuhun luhu cha iyo nu tutu Ndioo.
23322	MAT 5:19	Chacan cuu cha tu iyo ñivi ña cua sacuinu ñi ndihi tuhun ley can cha cati tuhun ra Ndioo, tu cua cati ñi ti ña nini chacan, luhu xaan ca ñi cua cuu nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi. Tu iyo ñivi cua sacuinu ndihi chacan, ta cua cati ñi chi ñivi tahan ñi ti na cua sacuinu tahan ñi chi chi, cahnu xaan ñi cua cuu nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23323	MAT 5:20	Cati yu chihin ndo ti ñavi cha vaha vaha ndacu ra sacuaha ley chahnu, ta ñavi cha vaha vaha ndacu tahan ra fariseo. Tu ña cua coo ndo chi cha vaha ca, ña cua coo ndo nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23327	MAT 5:24	cua nacoo nuun ndo cha cua samani ndo chi ra Ndioo tican nu altar can, ta cua quee ndo. Cuahan xihna ndo, ta na cua ndumani ndico ndo chi tahan ndo, ta sa cua cuu cuhun ndico ndo samani ndo cha ndaca ndo chi ra Ndioo.
23328	MAT 5:25	’Quii xaan na cua ndumani ndico ndo chi ñivi cuni cuati chi ndo cha ña ta queta ndo nu ra cumi tiñu, coto cua cuhva cuenda ñi chi ndo chi ra cale, ta cua cuhva cuenda ra chi ndo chi ra tatun, ta cua tihi ra chi ndo ve caa.
23329	MAT 5:26	Cati ndicha yu chihin ndo ti ña cua cundee quee ndo nda cua nda quivi cua tiahvi ndo ndihi multa can.
23338	MAT 5:35	Ña cua xita ndo tuhun ñuhun ñuñivi, vati nu ndaa chaha ra Ndioo cuu ñuhun ñuñivi ya. Ña cua xita ndo tuhun ñuun Jerusalén, vati ñuun ra Ndioo cahnu cuu ñuun can.
23344	MAT 5:41	Tu cua sanini ñivi cha cua cuhun ndo iin kilómetro chi ñi, ña cua cuxaan ini ndo chi ñi, soco na cua cuhun ndo uvi.
23380	MAT 6:29	Yuhu cati chi ndo ti vasi taqui suhva ni chacundichin ra Salomón, soco ña taqui ra cuhva taqui ndicha maan ita can.
23397	MAT 7:12	’Chacan cuu cha na cua savaha maan ndo cha vaha chi ñivi cuhva cuni ndo cha cua savaha ñi chihin ndo, vati chacan cuu tuhun iyo tutu Ndioo cuhva cha ni cati ra tiso ley chahnu cuhva cha ni cati ra ni cahan cuenda ra Ndioo tiempu chahnu.
23414	MAT 7:29	vati sacuaha ra chi ñi cuhva ni chito ra ñaan tuhun sacuaha ra, ta ñavi tacan sacuaha ra chito ley chahnu chi ñi.
23424	MAT 8:10	Chini ra Jesuu tuhun can, ta quechaha nduiyo cuni ra, ta cati ra chi ñivi ndicu chi ra ti: ―Cati ndicha yu chihin ndo ti ña tuhva main ndehi ni chi iin ñivi ñuhun Israel chinu ini cuhva chinu ini rahya.
23433	MAT 8:19	Tacan cuu, ta tuhva iin ra sacuaha ley chahnu can nu iyo ra, ta quechaha cati ra chi ra Jesuu ti: ―Yoho maestru, na cua cuhun tahin chihun ndaa iti cua cuhun cun ―cati ra.
23451	MAT 9:3	Tacan cuu, ta quechaha saxini ra sacuaha ley chahnu ta ra chi anima ra ti savaha rahya ndavaha ni cha cuenda ra Ndioo, saxini ra ta ra.
23458	MAT 9:10	Tacan cuu, ta queta ra Jesuu vehe ra Mateo. Nducuiti tuvi ra satiahvi chi ra ña sacahnu ley chahnu cha ni tiso ra Moisee. Ndaa ra Jesuu yu mesa chi ñivi sacuaha chi ra, ta ndaa tahan ra ta ra chi ra.
23459	MAT 9:11	Ndehe ra fariseo ta ra ti chachi ra Jesuu chi racan ta ra icaa ni, ta quechaha nducu tuhun ra ta ra chi ñi sacuaha chi ra ti: ―¿Ñacu chachi ra cuu maestru ndo chi ra satiahvi chi ra ña sacahnu ley Moisee icaa ni? ―cati ra ta ra.
23464	MAT 9:16	’Yoni cua nataa sahma chaa chi sahma chahnu, tu ña ta nandii sahma chaa can, vati cua nacaa ndico chi nu nataa chi, ta vihi ca cua ndoo chi cha lahnda ca chi.
23466	MAT 9:18	Ni vii cahan ra Jesuu chi ñivi can, ta quihvi iin ra ndiso tiñu. Tuhva ra nu ndaa ra Jesuu, ta chahnu chiti ra iti nuun ra Jesuu, ta quechaha cati ra chi ra ti: ―Cha ni chihi ña luhu sehi, soco cuahan, ta taun ndahun xini ña, ta cua coo ndito ndico ña ―cati ra chi ra Jesuu.
23472	MAT 9:24	ta quechaha cati ra ti: ―Cua quee ndo, vati ña chihi ña luhu ya. Quixi ni ña ―cati ra chi ñi. Tacan, ta chacu nahan ñi cha cahan ra.
23473	MAT 9:25	Tava ndaa ra chi ndihi ñican, ta quihvi ra nu caa ña luhu can, ta tiin ra ndaha ña, ta ndoyo ña.
23481	MAT 9:33	Tava ndaa ra Jesuu chi maan run tati cuihna can, ta nducahan ra ndahvi can. Iyo cuni ndihi ñivi can, ta quechaha cati ñi ti: ―Ña ta ñahni ñivi Israel ndehe cuhva savaha rahya [nu ni quichi quivi] ―cati ñi.
23489	MAT 10:3	ta ra Felipe chi ra Bartolomé, ta ra Tuma chi ra Mateo ra satiahvi, ta ra Jacobo sehe Alfeo chi ra Tadeo,
23492	MAT 10:6	Cuahan ndo iti nu iyo ñivi Israel, vati cuu ñi sava ni ta cua ri mbee ndoyo ñuhun, [vati ña chito ñi ndaa iti cuahan ñi].
23509	MAT 10:23	Tu cua cuhva ñivi tu ndoho chi ndo iin ñuun, cua cunu ndo, ta cua queta ndo inga ñuun. Cati ndicha yu chihin ndo ti ña cua cuyatin yaha ndo ndihi ñuun Israel, ta cua quichi ra cuu sehe ñivi.
23511	MAT 10:25	Vaha tu cua coo ñivi sacuaha cuhva iyo maestru ñi. Ta ni cuhva vaha tu cua coo ra musu cuhva iyo chitoho ra. Cha cati ñivi ti run cuihna run Beelzebú cuu yuhu. Chacan cuu cha xaan ca cua cahan ñi chi maan ndo.
23528	MAT 10:42	Tu cua tindee ñivi chi iin ndo―masi ra luhu cuii cuu ndo, ta cua cuhva ñi nduta coho ndo, vati iyo ndo chihin yu, cati ndicha yu chi ndo ti cua cunda yahvi ndicha ñi chi ra Ndioo.
23541	MAT 11:13	Cha cati ra ni cahan cuenda ra Ndioo tichi tutu ni taa ra tiempu chahnu, ta cha cati ra Moisee tichi tutu ley ni taa ra ti cua quichi iin rai, ta ra Juaan cuu ra.
23542	MAT 11:14	Tu cua cuni ndo cuinu ini ndo tuhun can, cua coto ndo ti maan ra Juaan can cuu cuhva ra Elía ra ni cua quichi cuhva ni taa ra ta ra.
23560	MAT 12:2	Ndehe ra fariseo ta ra, ta quechaha cati ra ta ra chi ra Jesuu ti: ―¡Jihna! cha ndacu tatun cun, ta ña chaha ley chahnu cha ndacu ra tacan quivi sábadu ―cati ra ta ra.
23563	MAT 12:5	Vasi ña ta sacuaha ndo tutu ley chahnu. Suvi ni quivi sábadu iyo ra sutu ta ra ve ñuhun. Savaha ra cha cuu tiñu ra, ta ñahni ndatu iyo cha savaha ra tacan, soco ña tiso ndo cuati ra.
23568	MAT 12:10	Ican iyo iin ra nduxii ndaha, ta quechaha nducu tuhun ra fariseo ta ra chi ra Jesuu ti: ―¿Atu chaha ley chahnu cha sanduvaha ñivi quivi sábadu? ―cati ra ta ra, vati cuni ra ta ra tiso ra cuati ra Jesuu.
23570	MAT 12:12	Iyo yavi ndaa ri mbee, soco iyo ca yavi ndaa ñivi. Chacan cuu cha chaha ley cha cua savaha yo cha vaha quivi sábadu ―cati ra.
23582	MAT 12:24	Chini ra fariseo ta ra tuhun can, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Tava ndaa ra chi run tati cuihna, soco tindee run Beelzebú chi ra, ta rucan cuu run ndaca ñahan chi ndihi run tati cuihna ―cati ra fariseo can.
23585	MAT 12:27	Cati ndo ti tava ndai chi run tati cuihna can, vati chaha run Beelzebú tu ndee ini chihin yu. Tu chacan cuu chi, ¿yoso nihin ñivi maan ndo tu ndee ini, ta tava ndaa maan ñi chi run? Chacan cuu cha sanahan suvi ni ñivi ndo ti cha ña vaha cuhva ni saxini maan ndo.
23596	MAT 12:38	Tacan cuu, ta ra fariseo chi ra sacuaha ley chahnu quechaha ndatuhun ra chi ra Jesuu, ta cati ra ta ra chi ra ti: ―Yoho maestru, cuni ndehe ndi iin cuhva cahnu xaan cha cua savahun ―cati ra ta ra.
23600	MAT 12:42	Ta ni cuhva cua cati ña ni chandaca ñahan ñuhun iyo iti xuu ti iyo cuati chi ñivi iyo vitin, ta cua tachi tuni ña chi ñi. Tacan cua savaha ña, vati cani xaan chahan ña, vati cuni ña tasoho ña tuhun nditi cha cahan ra Salomón tiempu chahnu. [Ndicha ti] cahnu xaan rai cuu ra Salomón can, soco cahnu ca cuu ra iyo vitin.
23601	MAT 12:43	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra fariseo chi ra sacuaha ley chahnu:] ’Ta run tati cuihna can―tu cua quee ndaa run tichi anima ñivi, cua cuhun run. Cua caca cuu run tichi cuhu nu ñahni nduta, ta cua nanducu run cha cua coo vaha run, soco ña cua nanihin run.
23653	MAT 13:45	[Ni vii cahan ra Jesuu chi ra sacuaha chi ra ti:] ’Nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi cuu sava ta cua iin ra nanducu perla vaha ndicha, vati cua sata ra chi chi.
23654	MAT 13:46	Nanihin ra iin cha yahvi xaan. Tacan cuu, ta cuahan ra, ta xico ra ndihi cuii cha iyo chi ra, ta sata ra perla can.
23667	MAT 14:1	Tichi quivi can ndaca ñahan ra Herode sehe ra Herode chahnu, [ta ndaca ñahan ra chi ñivi iyo ñuhun Galilea]. Chini soho ra tuhun cha ni savaha ra Jesuu,