23222	MAT 1:9	Uzía can cuu sutu ra Jotam, ta Jotam can cuu sutu ra Acaz. Acaz can cuu sutu ra Ezequía,
23223	MAT 1:10	ta Ezequía can cuu sutu ra Manasee. Manasee can cuu sutu ra Amón, ta Amón can cuu sutu ra Josía.
23224	MAT 1:11	Josía can cuu sutu ra Jeconía chi yani ra quivi cha ni tiin ra iyo ñuhun Babilonia chi ñivi Israel, ta tava ndaa ra ta ra chi ñi nu ñuhun ñi.
23225	MAT 1:12	Tacan ni queta ñivi Israel ñuhun Babilonia can, ta ni chacoo sehe ra Jeconía can, ta Salatiel cha cunani ra. Salatiel can cuu sutu ra Zorobabel,
23226	MAT 1:13	ta Zorobabel can cuu sutu ra Abiud. Abiud can cuu sutu ra Eliaquim, ta Eliaquim can cuu sutu ra Azor.
23227	MAT 1:14	Azor can cuu sutu ra Sadoc, ta Sadoc can cuu sutu ra Aquim. Aquim can cuu sutu ra Eliud,
23230	MAT 1:17	Cha queta uchi cumi ñivi cuu ñivi ra Jesuu nda quivi ni chacoo ra Abraham nda quivi cha ni chacoo ra David tiempu chahnu, ta cha queta ndico inga uchi cumi ñivi ra nda quivi ni chacoo ra David nda quivi cuahan ñivi Israel iti ñuhun Babilonia suvi ni tiempu chahnu, ta nda quivi can ta nda quivi cha ni cacu ra Jesuu cha queta ndico tucu inga uchi cumi ñivi ra.
23233	MAT 1:20	Ni vii nanducu xini ra ñaan cha cuu cha cua savaha ra, ta ndehe ra chi iin tatun ra chahnu Ndioo tichi ñumahna, ta quechaha cati ra tatun Ndioo can chi ra ti: ―Yoho José, ñivi ra David chihin cun. Ña cua saxini cun, soco cua naquihin cun chi ña María ñasihi cun, vati tuvi maan sehe ña tichi ña savaha ra Tati Ndioo.
23235	MAT 1:22	Ndihi chacan ni chacoo, vati tacan ni quee tuhun cuhva ni cati tuhun ra chahnu Ndioo chi ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi, vati cha cati ra ti:
23236	MAT 1:23	Cua tuvi sehe iin ña yoco, ta cua queta quivi cua cacu ra. Emanuel cua cunani ra, cati ra cahan cuenda ra Ndioo can. Cuni cati tuhun Emanuel can ti iyo ra Ndioo chihin yo.
23238	MAT 1:25	soco ña ni chacoo ra chi ña nda cua nda quivi ni cacu sehe ña. Tacan cuu, ta chacunani ra Jesuu.
23239	MAT 2:1	Quivi cha ni ndaca ñahan ra Herode cacu ra Jesuu ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea. Suvi ni quivi can queta ra sacuaha chi ri tiñu. Inga ñuhun chiyo nu cana nicandi quichi ra, ta queta ra ñuun Jerusalén,
23240	MAT 2:2	ta quechaha nducu tuhun ra ti: ―¿Ndaa cuu nu ni cacu ra cuu ra cua cundaca ñahan chi ñivi judío? Nducu tuhun ndi, vati cha ni ndehe ndi cha ndaa ri cuu tiñu ra chiyo cana nicandi, ta vachi ndi, vati cuni sacahnu tahan ndi chi ra ―cati ra ta ra.
23241	MAT 2:3	Tuhun can chini ra Herode can, ta quechaha saxini xaan ra, ta yuhvi tahan ndihi ñivi iyo ñuun Jerusalén can.
23242	MAT 2:4	Tacan cuu, ta sacuiti ra chi ndihi ra sutu chahnu chi ndihi ra sacuaha ley chahnu cha sacahnu ñivi can, ta quechaha nducu tuhun ra chi ra ta ra ndaa cuu nu cua cacu ra Cristo.
23243	MAT 2:5	Tacan cuu, ta cati ndico ra ta ra ti: ―Iti ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea cua cacu ra, vati tacan ni taa ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi. Cha cati ra ti:
23244	MAT 2:6	Ndioho ñivi ñuun Belén cha iyo cuenda ñuhun Judea, cahnu xaan cua coo ñuun ndo, vati iin rai cahnu xaan cua quee ñuun ndo, ta cua cundaca ñahan ra chi ñivi ra Ndioo ñivi Israel, cati ra ―cati ra sutu chahnu ta ra.
23245	MAT 2:7	Tacan cuu, ta cana xehe ra Herode chi ra sacuaha tiñu can, ta nducu tuhun ra chi ra ta ra ndaa quivi ni quechaha ndehe ra ta ra tiñu can iti siqui andivi.
23246	MAT 2:8	Tacan cuu, ta cati ra ti: ―Cuahan ndo iti ñuun Belén, ta cua nanducu vaha ndo chi ve luhu can. Tacan cua nanihin ndo chi ve, ta sa cua quichi cati ndo chihin yu, vati tacan cua cuhun tahin, ta sa cua sacahnu tahin chi ve ―cati ra. Tacan tava tiñu ra chi ra ta ra iti ñuun Belén.
23247	MAT 2:9	Chini ra ta ra cha ni cahan ra Herode can, ta cuahan ra. Ni ndehe ndico tucu ra chi ri tiñu ndehe xihna ra chiyo nu ni quichi ra, ta iti nuun ra ta ra cuahan ri nda cua nda ni queta ri xini vehe nu caa ve luhu can.
23248	MAT 2:10	Ndehe ra ta ra nu chacuiñi ri, ta sii xaan quechaha cuni ra.
23249	MAT 2:11	Tacan cuu, ta quihvi ra ta ra tichi vehe can, ta ndehe ra ta ra chi maan ve luhu can chi ña María sihi ve. Tacan cuu, ta chahnu chiti ra, ta sacahnu ra ta ra chi ve. Nuna ra ta ra cha naan ra, ta samani ra ta ra chi ve. Samani ra xuhun cuaan. Samani ra cutu. Samani ra suchan xico vixin chahan. Samani ra ta ra.
23250	MAT 2:12	Tacan cuu, ta cati ra Ndioo chi ra ta ra chi ñumahna ti ña cua yaha ndico ra ta ra nuun ra Herode. Chacan cuu cha quihin ra ta ra inga iti, ta cuahan ndico ra iti ñuun ra.
23251	MAT 2:13	Cha cuahan ra sacuaha chi ri tiñu, ta cahan tucu ra tatun ra chahnu Ndioo chi ra José chi ñumahna, ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cunu ndo cuhun ndo iti ñuhun Egipto. Cua ndoo ndo tican nda cua nda quivi cua cati ndique chihun, vati cua nanducu ra Herode chi ve, vati cua cahni run chi ve ―cati ra tatun Ndioo can.
23252	MAT 2:14	Tacan cuu, ta quihin ra José chi ve chi sihi ve cha cuaa can, ta cuahan ñi iti ñuhun Egipto.
23253	MAT 2:15	Ican ndoo ñi nda quivi ni chihi ra Herode can. Chacan cuu cha queta tuhun ra chahnu Ndioo cuhva ni cati ra cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi, vati cha cati ra ti iti ñuhun Egipto cana ra chi sehe ra, cati ra Ndioo ―cati racan.
23254	MAT 2:16	Tacan cuu, ta nihin ra Herode cuhva ti sandahyu ñahan ra sacuaha chi ri tiñu chi ra, ta xaan xaan ra cuu. Tacan cuu, ta cati tuhun ra ti cua cuvi ndihi ra cuati ndihli iyo ñuun Belén chi ndihi ranchu iyo yatin ñuun can. Chahni ra chi ndihi ra ña ta queta uvi cuiya ra, vati cuhva can saxini ra Herode cha ni cacu ra nanducu ra sacuaha chi ri tiñu can.
23255	MAT 2:17	Tacan queta tuhun cha ni cati ra Jeremía nu ni quichi quivi, vati cati ra ti:
23256	MAT 2:18	Chini ñivi ti ndahyu ñivi ñuun Ramá. Cuihya xaan cuni anima ñi, ta ndahyu chaa ñi. Cuvaa ñivi cuu ñivi ña Raquel cuenda sehe ñi, ta ña cuni ñi cha cua cava taxin anima ñi, vati cha ni chihi ve, cati ra Jeremía can.
23257	MAT 2:19	Tacan cuu, ta queta quivi chihi tahan ra Herode can, ta queta ndico tucu tatun ra chahnu Ndioo nu iyo ra José iti ñuhun Egipto can, ta quechaha cahan tucu ra chi ra José tichi ñumahna,
23258	MAT 2:20	ta cati ra chi ra ti: ―Cua cuinda cun, ta cua quihun chi ve luhu sehun chi sihi ve, ta cua cuhun ndico ndo iti ñuhun Israel, vati cha ni chihi ra nducu cahni chi ve ―cati ra.
23259	MAT 2:21	Chacan cuu cha ni chacuinda ra José, ta quihin ra chi ve chi sihi ve, ta quee ñi cuahan ñi iti ñuhun Israel.
23260	MAT 2:22	Tacan cuu, ta chini soho ra ti ra Arquelao cuu ra ndiso tiñu ra Herode sutu ra, ta ndaca ñahan ra iti ñuhun Judea can. Chacan cuu cha yuhvi ra José cuhun ndico ra tican. Cahan ndico tucu ra Ndioo chi ra tichi ñumahna, ta cuahan ra José chi ñi iti ñuhun Galilea.
23261	MAT 2:23	Cuahan ra tican, ta ni chacoo ra iin ñuun nani Nazaret. Chacan cuu cha queta tuhun cahan ra ni cahan cuenda ra Ndioo, vati cati ra ti ra ñuun Nazaret cua cuu ra Jesuu.
23262	MAT 3:1	Suvi ni tichi quivi can queta ra Juaan ra sacuanduta tichi cuhu iti ñuhun Judea can, ta cati tuhun ra tuhun vaha.
23263	MAT 3:2	Cati ra Juaan can chi ñivi can ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi chi yo ―cati ra.
23264	MAT 3:3	Chehe cuu tuhun cati tuhun ra Isaía ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu quichi quivi, vati cati ra cuenda ra Juaan can ti: Cua cana chaa iin rai tichi cuhu, ta cua cati ra ti cua tiso vaha ñi iti nu cua yaha ra chahnu. Tacan ni cua tiso vaha ñi tiñu, cua cati ra, cati ra Isaía can.
23268	MAT 3:7	Ndehe ra Juaan ti cha tuvi ra fariseo chi ra saduceo quichi, vati cua cuanduta tahan ra ta ra, ta quechaha cati ra chi ra ta ra ti: ―¡Vata xaan ndo! Yoni cati chi ndo ti cua cundee cacu ndo nu cua tachi tuni ra Ndioo chi ñivi.
23272	MAT 3:11	Sacuanduta yu chihin ndo chi nduta, vati cha ni saña ihni ndo cuati savaha ndo, soco iti chate vachi inga ra, ta iyo xaan ca tu ndee ini chi ra. Ñahni yavi ndai cha cua cui musu ra, ta cua cuise ndichan ra. Maan ra cua cuhva cha cua quichi ra Tati Ndioo, ta suvi ra cuu ra cua tachi tuni.
23273	MAT 3:12	Cha iyo vaha ra cha cua sandundoo ra nu cua satati ra chiti trigu can. Cua canihin vaha ra chiti can tichi yaca ra, ta cua cahmi ra cha ña vaha can chi ñuhun ña ndahva. [Tacan cati ra Juaan can, vati cua quee vaha ñivi saña ihni cuati, ta cua cutuni ñivi ni vii ndacu cuati.]
23274	MAT 3:13	Tacan cuu, ta quee ra Jesuu iti ñuhun Galilea, ta cuahan ra iti yuta Jordán nuun iyo ra Juaan can. Tican cuahan ra, vati cua sacuanduta ra Juaan chi ra.
23276	MAT 3:15	Ta cati ra Jesuu chi ra ti: ―Ña cua casi cun, vati cha vaha cuu cha cua savaha yo cuhva cati ra iyo iti siqui andivi ―cati ra. Tacan cuu, ta chaha ra Juaan.
23277	MAT 3:16	Cha ni chanduta ra Jesuu, ta sa ni quee ra tichi nduta, ta nuna iti siqui andivi, ta ndehe ra Jesuu cha vachi nuun ra Tati Ndioo cuhva iin ri ndivi, ta quichi ra chi ra Jesuu.
23278	MAT 3:17	Tacan cuu, ta nducahan ra Ndioo iti siqui andivi, ta cati ra ti: ―Sehi chi rahya. Cuni xain chi ra, ta sii xaan cuni yu ndehi chi ra ―cati ra.
23280	MAT 4:2	Chacoo ndita ra Jesuu uvi xico quivi. Tacan cuu, ta chisoco ra,
23281	MAT 4:3	ta tuhva run cuihna nu iyo ra, ta quechaha cati run chi ra ti: ―Tu ndicha ti sehe Ndioo cuu cun, cua cati cun chi yuu ya ti cua cuu chi paan, ta cua cachi cun ―cati run.
23283	MAT 4:5	Tacan cuu, ta quihin run cuihna chi ra, ta cuahan ra chi run ñuun Jerusalén, ta tiso run chi ra nda xini ve ñuhun cahnu can,
23284	MAT 4:6	ta quechaha cati run chi ra ti: ―Tu ndicha ti sehe Ndioo cuu cun, cua capa cun, vati cati tutu Ndioo ti: Cati tuhun ra Ndioo ti cua cumi ra tatun Ndioo chi sehe ra, ta cua tindee tatun ra chihin ra, coto cua yani chaha ra chata yuu, cati chi ―cati run.
23286	MAT 4:8	Tacan cuu, ta chandaca ndico tucu run cuihna chi ra nu iyo iin yucu sucun xaan, ta sanahan run ndihi ñuun iyo nu ñuhun ñuñivi chi ra, ta taqui xaan chi,
23287	MAT 4:9	ta quechaha cati run chi ra ti: ―Ndihi ñuun can cua cuhve chihun, tu cua cahnu chiti cun, ta cua sacahnu cun chihin yu ―cati run.
23290	MAT 4:12	Queta tuhun nuun ra Jesuu ti cha ni tiin tiñu chi ra Juaan, ta quee ra Jesuu cuahan ra iti ñuhun Galilea.
23291	MAT 4:13	Tacan cuu, ta quee ra ñuun Nazaret, ta cuahan ra iti ñuun Capernaum, vati cua ndoo ra tican. Yatin yu tañuhun nu iyo ñuhun Zabulón chi ñuhun Neftalí tican ni chacoo ra.
23292	MAT 4:14	Chacan cuu cha ni quee tuhun cuhva ni cati ra Isaía ra ni cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi, vati cati ra ti:
23294	MAT 4:16	tican ni chacoo ñi nu naan, soco vitin cha ndehe ñi iin cha ndichin vaha. Cha queta iin cha ndichin nu iyo ñi chi ndavaha ni. [Tacan ni cati ra Isaía can cuenda ra Jesuu.]
23295	MAT 4:17	Nda ni quivi can quechaha cati tuhun ra Jesuu tuhun vaha, ta cati ra ti: ―Cua saña ihni ndo cuati ndacu ndo, vati yatin xaan cua queta quivi cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi ―cati ra.
23296	MAT 4:18	Iin quivi chica cuu ra Jesuu yu tañuhun Galilea can, ta ndehe ra uvi rai, ta mani yani ra ta ra. Iin ra nani Simón Pedro, ta inga ra yani ra nani Ndree. Cani ra ta ra taraya ra tichi nduta can, vati ra chahni tiaca cuu ra ta ra.
23297	MAT 4:19	Tacan cuu, ta quechaha cati ra Jesuu chi ra ta ra ti: ―Na coho. Cua coo ndo chihin yu, ta cua savahi cha cua nanducu ndo chi ñivi cuhva ni nanducu ndo chi ri tiaca ―cati ra.
23299	MAT 4:21	Quee ra Jesuu cuahan ra, ta quechaha ndehe ndico tucu ra inga uvi rai, ta mani yani ra ta ra. Ra Jacobo sehe ra Zebedeo cuu ra chi ra Juaan yani ra. Ni iyo ra ta ra chi Zebedeo sutu ra tichi tundoo, ta tiso vaha ra ta ra taraya ra, ta cana ra Jesuu chi ra ta ra.
23301	MAT 4:23	Nini cahnu ñuhun Galilea can cuahan ra Jesuu, ta sacuaha ra chi ñivi tichi ve ñuhun ñi. Cati tuhun ra tuhun vaha yoso cuhva cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi, ta sanduvaha tahan ra chi ñivi cuhvi―masi cuhvi ñi ndihi nuun cuehe.
23302	MAT 4:24	Tacan cuu, ta queta tuhun ra nini cahnu ñuhun Siria, ta quichi ndaca ñivi chi ndihi ñivi cuhvi nu iyo ra. Ndaca ñi chi ñivi iyo tati cuihna anima. Ndaca ñi chi ñivi chahni rai. Ndaca ñi chi ñivi ña cuu caca. Ndaca ñi, ta sanduvaha ra chi ñi.
23303	MAT 4:25	Tuvi xaan ñivi ndicu chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Galilea chi ra. Ndicu ñivi iyo ñuhun Decápoli. Ndicu ñivi iyo ñuun Jerusalén. Ndicu ñivi ñuhun Judea. Ndicu ñivi quichi inga chiyo yuta Jordán. Ndicu ñi chi ra.
23304	MAT 5:1	Ndehe ra Jesuu ti tuvi ñivi nducuiti, ta quee ra cuahan ra siqui yucu. Ni chacunda nuun ra, ta tuhva ñivi sacuaha chi ra nu ndaa ra.
23305	MAT 5:2	Tacan cuu, ta quechaha sacuaha ra chi ñi. Cati ra Jesuu chi ñivi can ti:
23306	MAT 5:3	―Cua cusii ini ñivi cuni xaan chi ra Ndioo, vati cua coo ñi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23308	MAT 5:5	’Cua cusii ini ñivi masu ini, vati cua coo vaha ñi chi ra Ndioo quivi cua nduchaa ñuhun ñuñivi ya.
23313	MAT 5:10	’Cua cusii ini ñivi ndehe tu ndoho, vati ndacu ñi cuhva cuni ra Ndioo, vati cua coo ñi nu cua cundaca ñahan ra iyo iti siqui andivi.
23315	MAT 5:12	Cua cusii ini ndo, vati cua cunda xaan yahvi ndo iti siqui andivi. Ta ni cuhva chaha ñivi tu ndoho chi ra cahan cuenda ra Ndioo nu ni quichi quivi tiempu chahnu.