23232	MAT 1:19	Kanu-kene yunga yi Josep yunu yi sumbi-niliele mulurumeliinga Maria kangambula munjurumele piliipa kene ‘Maria pipili naa kulupili.’ nimba ‘Yambu pulele molangi yunu tímu mele nimbu para naa sipu yu-yunu molumba kene kiyang nimbu we “Kamu pui.” niambu.’ nimba piliirim.
23234	MAT 1:21	“Yu kang te membá. Kang kanili-ni yunga yambuma ‘Eninga numanuna ulu-pulu-kis telemelema pípili molemeláliinga mindili nungí.’ nimba enini tepa liipa, mindili nolkemela kupulanum-na wendu liipa, yunu-kene wasie molku kunjingí kupulanum-na liipa monjumbaliinga yunga bi lekunu “Yesos” niani.” nirim.
23241	MAT 2:3	Yi nuim king Erot-ni ung ili piliipa kene ‘Yi te yu alko topa king molumba lam.’ nimba piliipa kene yu mini-wale mundurum, Jerusallem yambuma pali mini-waleko munduring.
23242	MAT 2:4	Kanu-kene yu-ni Juda-yambumanga Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima pali kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima pali kene “Sukundu wai.” nimba kene enini walsipa piliipa kene nimba mele: “Pulu Yili-ni ‘Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ nimba makó turum yi-nuim Kraisele tena mingélendu niringiye?” nirim.
23251	MAT 2:13	Kanu-kene piliipa kungnjuli pili yima kelku puring kene Auliele-nga angkella te-ni Josep uru-kumbu sipa kene nimba mele: “Yi nuim king Erot-ni nondupa yunga ami-yimandu ‘Kangale koruku toku konju-pai!’ nimbá akiliinga nu ola molkunu kangale kene anum kene liikunu mekunu kolea Isip-ndu takara toku puku molu-pai. Ne anju molku kene, penga na-ni ‘Kelku yandu wai.’ nimbú kene wangi. Ui mólu.” nirim.
23253	MAT 2:15	‘Erot kolumba kene kelepu lkundu pumulú.’ niku ui Isip anju muluring. Aku tiringeliinga Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi ⸤Osia⸥-ni ulu te penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Akili i-sipa mele: “Pulu Yili-ni nimba mele: ‘Nanga kangale “Kolea Isip munduku kelkunu wendu ui.” nirindu.’ nirim.” nimba yi ⸤Osia⸥ kanili-ni aku-sipa nirim kanili.
23256	MAT 2:18	Yu-ni nimba mele: “Enini kolea Rama sukundu ung te piliiring; kola tiring piliiring akili, yambu kolemele kene kola telemele mele kola aku-siku tiring piliiring. Ambu Resel-ni yunga kangambulamanga kola tirim. Yu ‘Numanu waengu nipili.’ niku kene tiringeliinga-pe ‘Naa piliimbu.’ nimba yunga kangambulama kolku pora siring, te naa mulurum akiliinga yu kondu kolupa kola tepa mindi mulurum.” nimba Jeremaya-ni ui aku-sipa nirim kanili.
23261	MAT 2:23	akuna lirim Nasaret taon-na pupa mulurum-na Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni ⸤Yesos-kene⸥ ulu te penga wendu ombá niku ui niring mele kamu wendu urum. Enini niku mele: “Yambuma-ni yu bi leku ‘Yu Nasaret taon yi te.’ ningí.” niring kanili.
23268	MAT 3:7	Yu-ni ⸤Juda-yambumanga yi-auli⸥ Perisima kene Sadusima kene yi pulele no liingíndu uring kanupa kene, enini ung-mura sipa nimba mele: “Gólu topa yambuma tepa kis-sili wambiyelenga walúma, Pulu Yili arerembi kolumba enaliinga nae-ni “Eni takara toku pai.” nim-na enini ‘Pulu Yili-ni naa tepa kis-sipili.’ niku ‘No liimulú.’ niku okumeleye?
23274	MAT 3:13	⸤Jon-ni yambuma no liinjipa mulurum⸥ kene Yesos kolea Gallalli distrik mundupa kelepa kene, ‘Jon-ni yu no liinjipili.’ nimba Jon no-Jodan kéluna mulurumna yu purum.
23279	MAT 4:1	Yesos ⸤no liirim kene Pulu Yili-nga Minéle yu-kene omba molupa kene,⸥ Minéle yu-ni ‘⸤Kurumanga nuim⸥ depollale-ni yu kundi tupili.’ nimba Yesos kolea-wakana memba purum.
23281	MAT 4:3	Kanu-kene kundi tuli ⸤kuru Seten⸥ omba kene yundu nimba mele: “Nu Pulu Yili-nga Málale lem ku-mulú ima ‘Pllawa kaluli au talupili.’ ni.” nirim.
23282	MAT 4:4	Akiliinga-pe yu-ni pundu topa kene nimba mele: “Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: ‘Langima-ni mindi yambuma kona mululi ulu-pulele naa silimú. Pulu Yili-ni ung nilimúma pali piliiku liiku teku mulungí kene kona mululi ulu-pulele liingí.’ nimba molemú.” nirim.
23284	MAT 4:6	yundu nimba mele: “Nu Pulu Yili-nga Málale lem nu tepa liimba akiliinga pu-nikunu mania pui.” ⸤nirim.⸥ “Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: ‘Pulu Yili yunga angkellama-ni ‘Nu oku nokai.’ nimbá. Enini nu ‘Ku te-ni kepe naa tupili.’ niku nu eninga kima-ni oku kanglku liingí.’ nimba molemú kanili. Aku-sipa nirimeliinga piliiku kene aku-sikunu ti.” nirim.
23285	MAT 4:7	Yesos-ni yundu nimba mele: “Pulu Yili-nga yambumandu ung te wasie nimba molemúko. Akili i-sipa mele: ‘Pulu Yili eninga Auliele-ni “Tembu.” nilimú mele ‘Sika nilimúnje mola gólu tolemúnje kanamili.’ niku eni yu manda leku naa teai.’ nimba molemúko kanili.” nirim.
23288	MAT 4:10	Kanu-kene Yesos-ni yundu nimba mele: “Seten, nu anju pa! Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: ‘Pulu Yili eninga Auliele mindi niku popu toku bi paka tonjuku, yunga kongunuma mindi tenjiku molai.’ nimba molemú kanili.” nirim.
23291	MAT 4:13	Nasaret taon-na omba kene, penga taon akili mundupa kelepa Kapeniam taon, numú-Gallalli kéluna lirim, akuna pupa ‘Ekupu kolea ili nanga kamu molumbu koleale lipili.’ nimba akuna mulurum. Kapeniam yi Sepullan kene Naptallai-seleni kalku liiringli yambuma ui muluring koleana lirim.
23295	MAT 4:17	⸤Kapeniam omba mulurum⸥ ena kaniliinga Yesos-ni yambuma pulu monjupa ungma nimba sipa kene nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokumba enale nondupa wendu ombá tekemaliinga ⸤‘Pulu Yili yu-ni nokumba yambumanga talapena sukundu molamili.’ niku⸥ ulu-pulu-kis telemelema munduku kelku numanu topele tai.” nirim.
23297	MAT 4:19	⸤Aku-siku teku muluringli kanupa kene⸥ nimba mele: “Na lumbili wangli. Oma liinglíndu oma liili wale te liiku nona suku mundulimbili kene omama walena omba pelemú mele, penga ‘nanga kongunale tinglíndu nanga ungele piliikulu niku silsiliiku andunglí kene yambuma nanga talapena sukundu oku molangi.’ nimbu ‘Else na lumbili wale.’ niker.” nirim.
23312	MAT 5:9	“‘Yambuma numanu tiluna pupili molangi.’ nilimele yambuma Pulu Yili-ni ‘Enini nanga kangambulama.’ nimbáliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele.
23316	MAT 5:13	“Eni ma-koleana yambumanga api-kusa mele molemele. ⸤Akili méle kaí⸥ akiliinga-pe yu sungu naa temba kene ‘Yu kelepa sungu tipili.’ nimbu ulu te kapula temulúye? Yu kongunale temba tondulu te alsupa naa pembaliinga we topu mundupu kelemulú kene yambuma-ni anduku kambiliingí kene kapula.
23318	MAT 5:15	Yambuma-ni tepi-llam kanduku kene mingina suku naa monjulemele. ‘Lkuna sukundu pa tipili, mélema kanangi.’ niku ⸤talang pa tinjili⸥ tepi-llam akili polu tenga ola monjulemele.
23319	MAT 5:16	Aku-sipa mele ‘Oliu-ni ulu kaíma telemulu mele yambuma-ni kanuku kene oliunga Lapa, mulú-koleana molemále, kape niangi.’ niku, eni-enini eninga pa telemú talang akili yambuma-ni kanangi.” ⸤nirim.⸥
23320	MAT 5:17	“Na-ni ‘Pulu Yili-nga ung-manima ⸤Moses-ni⸥ bukna turum ungma kene Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni bukna turing ungma kene ‘mania pupili.’ nimbá okum.’ niku naa piliangi. Na-ni ‘ung kanuma kamu mania pupili.’ nimbú naa okur. ‘Ung akumanga ung-pulu pelemúma kamu wendu upili.’ nimbú okur.
23326	MAT 5:23	“Aku-siku tingí yambuma buni mingéliinga nu-ni ‘Pulu Yili-ni na kanupa kaí piliipili.’ niku yunga mélema tepina kaluli poluna Pulu Yili kung mola kera popu toku kalku sinindu meku okunu kene nunga angenele-ni nu-kene we arerembi te kolumba piliikunu kene,
23328	MAT 5:25	“Nu kot tenjimba temba yambale ‘Kapula-kapula molambili ulu te teambu.’ nikunu kene wela ti. Aku naa tinu lem nu kot tenjimba yambale-ni nunga kot piliili yili molumbana memba pupa simbanje. Pe kot piliili yili-ni nu ka-lku nukuli yili liipa simba, yu-ni nu ka-lkuna liipa mundumba.
23330	MAT 5:27	“⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: ‘Ambu yi púlima yi lupama kene waperanale naa teku, yi ambu líílima ambu lupama kene waperanale naa teai.’ nirim kanili.
23331	MAT 5:28	Akiliinga-pe ekupu na-ni eni ⸤ung-mani kaniliinga ung-pulele⸥ i nimbu siker: “Yi te-ni ambu te kanupa kene ‘Yu kene wasie tapú-topu pelkumbulanje kapula.’ nimba numanuna piliilimú akili numanuna sukundu ambale kene kamu waperanale telemú.” niker.
23334	MAT 5:31	“⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sipa kene nimba mele: “Yi te-ni yunga ambalendu ‘Kamu pupili.’ nimba makorombandu ambale “Kamu pui.” nimbá mele pepá te topa ambale sipa kene yundu “Kamu pui.” nimba aku tipili.” nirim kanili.
23335	MAT 5:32	Akiliinga-pe na-ni ekupu eni nimbu siker: “Yi puli ambu te yi te kene waperanale naa tipili yunga yili-ni yu makurupa “Kamu pui.” nim lem ‘Waperanale tili ambale mulupili.’ nimba aku telemú. “Pui.” nimba topa makorolemú ambale pe yi te-ni yu liilimú kene yi kanili kepe waperanale telemú-ko.” niker.” ⸤nirim.⸥
23336	MAT 5:33	“Kóru-ui ⸤Moses-ni⸥ anda-kolepalimandu ung-mani te wasie sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: ‘ “Aima sika tembu.” niku, niku panjiku mi lingí ungele karaye naa teai. Auliele-ndu “Aima sika tembu.” niku, niku panjiku mi lingí mele aima sika aku-siku teai.’ nirim kanili.
23337	MAT 5:34	Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “‘ ‘Aima sika nikem.’ niku piliangi.’ niku méle auli tenga bi leku aima mi naa leai. Mulú-koleale kepe bi leku mi naa leai. Kolea akili Pulu Yili molupa mélema nokulemú koleale, akiliinga aku naa teai.” niker.
23339	MAT 5:36	Nunga pengale kepe. Akili nu-ni pengi-di te ‘Kake tipili.’ mola ‘Pombera tupili.’ niku ulu te kapula naa tinéliinga pengale walsiku bi leku mi naa leai.
23342	MAT 5:39	Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “Eni tepa kis-simba yambale anju ulu te naa teku, ‘We tepa kis-sipili.’ niai. Yambu te-ni nunga kumbi-keri ekendunga lkarauwa-ni tomba kene topele toku ‘Ekendunga kamu lkarauwa-ni tupili.’ ni.” niker.
23343	MAT 5:40	Yambu te-ni ‘Nunga wale-pakuliele liambu.’ nimba kot tenjimba temba yambale nunga wale sulu kaiéle kepe ‘wasie we liipili.’ ni.
23347	MAT 5:44	Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “Eni eninga ele-túma numanu monjuku, eni teku kis-silimele yambuma ‘Pulu Yili-ni nokupa kunjupili.’ niku Pulu Yili eninga niku mawa tenjai.
23348	MAT 5:45	‘Eninga Lapale mulú-koleana molemáliinga kangambulama molamili.’ niku aku-siku teai.” niker. Yu-ni yambu kis kaíma molemelena ‘Ena tupili.’ nilimú. Yambu ulu sumbi-nílima telemele yambuma kepe yambu ulu sumbi-nílima naa telemele yambuma kepe eninga wasie pali ‘Lo tupili.’ nilimú-ko.
23352	MAT 6:1	⸤Yesos-ni ung mare nimba molupa kene ung mare wasie nimba mele:⸥ “‘Yambuma-ni ‘Oliu yambu aima kaíma. Uluma aima tepu konjulimulu.’ niku kanangi.’ niku yambuma kanuku molangi eninga ulu kaíma aima naa teai. Aku-siku tingí kene yambuma-ni eni kape ningí. Kape ningí ung kanuma eninga méle kaluliele liingéliinga eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni eni méle naa kalomba.
23353	MAT 6:2	“⸤Eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni aku-siku tingí yambuma méle naa kalomba⸥liinga eni yambu korupa púlima kondu kolku ‘Liipu tapunjamili.’ niku ku-moni te singíndu ‘Temulú mele yambuma-ni kanangi.’ niku, nangale toku niku méle te naa sai. Topele-mapele tuli yima-ni ‘Na yambuma-ni kape niangi.’ niku yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliili lkumanga kene kupulanumumanga kene we-yambu pulele-ni mongale-ni kanangi yambu-korupama liiku tapunjulemele. Yi akuma-ni telemele mele eni aku-siku naa teai. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Aku telemeláliinga enini yambuma-ni kape nilimele ungma eninga méle kaluliele kórunga liilimele.” niker.
23354	MAT 6:3	“Akiliinga-pe eni yambu-korupama kondu kolku méle te singíndu ‘Yambuma-ni aima naa kanangi. Yambu te wasie tapú-topulu andolembulále-ni kepe naa kanupili, mo topu kiyang nimbu liipu tapunjambu.’ niai.
23356	MAT 6:5	“Eni Pulu Yili kene ung ningíndu topele-mapele tuli yima-ni Pulu Yili kene ung nilimele mele aku-siku naa teai. Topele-mapele tuli yi kanuma-ni ‘Na yi aima kaiéle moliu mele yambu pulele-ni eninga mongale-ni na kanuku kape niangi.’ niku yambuma máku toku Pulu Yili-nga ung piliili lkumanga kene kupulanumumanga kene yambuma kanuku molangi numanu siku angiliiku Pulu Yili-popu kene ung toku nilimele. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Aku-siku telemeláliinga enini eninga méle kaluliele kórunga liilimele kanili.” niker.
23358	MAT 6:7	“‘Na Pulu Yili-kene popu topu ung niambu.’ nikunu kene Isrel-talapena ulsu molemele yambuma-ni eninga kuruma mola pulu yi gólu túlima-kene popu toku ung ningíndu we ung pulele nilimele mele aku-siku naa teai. Yambu kanuma-ni ‘Na ung pulele nimbú kene piliimba.’ niku aku-siku nilimele kanili.
23360	MAT 6:9	“Eni Pulu Yili kene popu toku ung ningíndu i-siku mele niangi: “Oliunga Tata mulú-koleana mollale, yambuma-ni ‘Nunga bili ola pípili yi kake tili kaiéle mollu.’ niku molangi.
23364	MAT 6:13	Oliu ‘Ulu te-ni kundi tupili.’ naa nikunu ulu-kismanga pali ulu-pulele pelemú ⸤kur⸥ale-ni ‘oliu naa ambulupili.’ nikunu yunga kína wendu liiyo. (Nu koleama kene mélemanga pali yi nuim kingele molkunu, tondulu olandupale nu-kene pepa, nu bi aima olandupa molupa nu-kene talang tondulu-tepa pupili taki-taki molkunu mindi pullaliinga aku-sipa tipili.)” niku aku-siku Pulu Yili-kene popu toku ung niai.
23366	MAT 6:15	Akiliinga-pe yambuma-ni eni teku kis-singí uluma ‘We mania naa pupili.’ niku kanuku konde naa tinjíng lem eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale-ni eninga ulu-pulu-kísima ‘Mania naa pupili.’ nimba kanupa naa tenjimbako.” ⸤nirim.⸥
23367	MAT 6:16	“Eni langi naa noku mi toku we mulungí ulu-pulele tingíndu topele-mapele tuli yima-ni ‘Na kumbi-keri tepu molambu.’ nilimele mele aku-siku naa niai. Yi kanuma-ni ‘Na langi naa nombúndu mi topu moliu mele yambuma-ni kanangi.’ niku enini kumbi-keri teku eninga kumbi-kerima kolku panjiku molemele. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Yi kanuma-ni aku telemeláliinga yambuma-ni enini kape nilimele ungma eninga méle kaluliele kórunga liilimele.” niker.
23368	MAT 6:17	“Akiliinga-pe eni langi naa noku mi toku we mulungíndu ‘We-yambuma-ni na aku teker mele naa kanangi. Tata-ni mindi kanupili.’ niku we-yambuma-ni kanungí uluma naa teangi. Aku tingí kene eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale mo toku telemele uluma kanolemále-ni eni méle kalomba.” ⸤nirim.⸥
23370	MAT 6:19	“Ya ma-koleana méle nosulimelema oralu topa koka mola lkurena mélema-ni oku noku, wa liili yima oku mélema wa liilimele akiliinga ⸤ya mana⸥ kamako molupu méle lupa-lupama liipu nosamili.’ ni naa niai.
23371	MAT 6:20	Aku naa teku kene mulú-koleana mélema oralu naa topa koka mola lkurena méle te-ni omba nomba tepa kis naa sipa, wa liili yima oku wa naa liilimeláliinga eni mulú-koleana ⸤penga pungéliinga⸥ ‘méle kande-kande penga liimulúma ui lipili.’ niku ya ma-koleana ulu kaíma teku molai.
23372	MAT 6:21	Eninga nosulimele mélema lelemú kolea akuna eni numanale-ni piliiku numanu monjuku molemeláliinga ⸤‘mulú-koleana mindi mélema lipili.’ niku molai.” nirim⸥.
23376	MAT 6:25	“Akiliinga na-ni eni ⸤tingí mele⸥ nimbu sambu. ‘Kangikundu molupu konjamili.’ niku numanu pulele liiku naa mundai. Langi nungéliinga kepe no nungéliinga kepe mulumbale pakungéliinga kepe akumanga numanu pulele liiku munduku naa molai. Eni kapula mulungí mele ulu-pulele langi kene mulumbale kene mindiye?
23378	MAT 6:27	Eninga yambu te-ni numanu pulele liipa mundumbále-ni yu kolumba ena te kapula ‘We lipili.’ nimbáye? Kapula naa nimbá.
23381	MAT 6:30	Era-kuku tolemúma ekupu-mele molemú, ulsulam-ukundu ⸤lkunuku⸥ tepina kalemele akuma Pulu Yili-ni aku-sipa nokupa konjulimú lem eni ‘Pulu Yili-ni oliu kapula nokumbanje.’ niku laye-kolte mindi piliilimili yambuma pakungí mélemanga yu-ni kapula liipa naa tapunjumbaye? Eni aima sika liipa tapunjumba.
23384	MAT 6:33	⸤Eni langi nungímanga kene mulumbale pakungímanga kene numanu naa liiku munduku,⸥ Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú uluma kene yu kanupa kake telemú nimba kanolemú uluma kene mélema kene ‘Kumbi-lepu teambu.’ niku numanu liiku munduku piliiku molai. Aku tingí kene yu-ni we-mélema kepe eni simba.
23386	MAT 7:1	⸤Yesos-ni ung mare nimba molupa kene ung mare wasie nimba mele:⸥ “Eni anju yambuma ⸤telemele uluma⸥ apurungí kene aku-sipa ⸤Pulu Yili-ni⸥ eni telemele mele anju apurumbako. Eni anju yambuma-ni telemele mele apuruku kanuku kene “Teku kis-sikimili. Tekemele mele Pulu Yili-ni kanupa kis piliipili.” ningí mele ⸤Pulu Yili-ni⸥ aku-sipa eni apurumba. Aku tembaliinga ‘⸤Pulu Yili-ni⸥ oliu ulu telemuluma naa apurupili.’ niku eni yambuma telemele uluma naa apurangiko.
23397	MAT 7:12	Akiliinga, ‘Yambuma-ni nu-kene teangi.’ nikunu numanuna piliillu mele nu-ni anju yambuma aku-sikunu ti. ‘Aku teangi.’ nikinu ulu akili ung tálenga pulele. Ulu akili Moses-ni Pulu Yili-nga ung-mani sirim bukna turum-manga pulele kene, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni bukna turing ungmanga pulele kene, liipa tere lepa nilimáliinga aku-siku anju-yandu yambuma-kene teku kaí teai.” ⸤nirim.⸥
23400	MAT 7:15	“Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba, nimba sili ungma naa piliiku we gólu toku yandu niku singí yima ungí akiliinga piliiku kongnjuku molai. Kung-sipsipma aima táka-niku molemele mele aku-siku yambu kanuma oku mulungéliinga-pe owa-takarama aima engle-ni kolku kene ‘Méle te topu nomulú.’ niku anduku molemele mele aku-siku yambu kanuma-ni ‘Eni mindili nangi. Eni tepu kis-samili.’ niku molemele.
23401	MAT 7:16	Gólu tuli yambu kanuma oku ulu tingíma kanuku kene, ‘Enini sika gólu túlima.’ niku kanungí. ‘Ámu namili.’ niku takemé kapula olku toku nolkemelaye? Mola ‘Me te namili.’ niku silipú kapula ukuku nolkemelaye? Aima mólu. ‘Ámu lupa, takemé lupako; me lupa, silipú lupako.’ niku kanolemele. ⸤Aku-siku mele Pulu Yili-ni sika “Ninjai!” nimba, nimba sili ungma piliiku yambuma sika niku silimele mele lupa, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba, naa nimba sili ungma yambuma gólu toku niku silimele mele lupako niku kanungí.⸥ Unjima mong tolemú kene kanuku kene ‘Ima nomulú lem. Ima naa nomulú lem.’ niku kanuku bi silimele kanili.
23406	MAT 7:21	“‘Yambuma-ni nandu ‘Auliele. Auliele.’ nilimele yambuma pali Pulu Yili-ni yi nuim kingele molupa nokumba mulú-koleana sukundu pungí.’ niku naa piliai. Tata mulú-koleana molemáliinga ungma piliiku liiku tingí yambuma mindi akuna pungí.
23409	MAT 7:24	“Akiliinga, nanga ung ima piliiku liiku tingí yambuma enini yi te molemú mele niambu: Yi piliipa kungnjuli pirim yi te yu-ni yunga lkuli ‘gi nimba angiliipili.’ nimba ku-poluna ola takurum.
23416	MAT 8:2	Kanu-kene yi te kuru-kindí nomba pirimele Yesos urumna omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa kene yunundu nimba mele: “Auliele, nunga numanale-ni ‘nanga kangiele kaí lipili.’ nikunu pilíínu lem nu-ni na kapula tekunu kaí tiní.” nirim kene
23417	MAT 8:3	Yesos-ni yili kíli-ni ambulupa kene yunundu nimba mele: “‘Nunga kangiele kaí lipili.’ nimbu piliiker akiliinga kaí lipili.” nirim kene lkisipa kuru-kindéle pora nirim.
23418	MAT 8:4	Kanu-kene Yesos-ni yunundu alsupa nimba mele: “Nu-ni ya ulu tekerale yambu tilurindu kepe aima naa ni. Sumbi-siku pukunu Pulu Yili popu tunjuli yili nunga kangiele liiku ora sikunu, ‘Nanga kangiele alsupa kaí lipili molkur akiliinga.’ nikunu Moses-ni “Ti.” nimba, nimba panjurum mele piliiku liikunu tinindu “Pulu Yili popu toku kalku sai.” nirim mélale liikunu Pulu Yili popu tunjuli yilindu “Kalonjui.” niku yu si. Penga yambuma-ni nu kanuku kene ‘Yu sika kangiele kaí lipili molemú.’ niku piliangi akiliinga niker mele isili-ui ti-pui.” nirim. ⸤“Aku-siku tiní kene yambuma-ni nu kanuku kis naa piliingí, nu alsuku we-yambuma molemelena kapula tiluna pukunu muluni.” nirim.⸥
23434	MAT 8:20	⸤Aku nirim kene⸥ Yesos-ni yundu nimba mele: “Piliiyo! Owa-takarama lku pelemelémanga pelemelé; kerama eninga mi takolemelemanga pelemelé, akiliinga-pe Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili pelemú kolea te naa lelemú ⸤akiliinga, nu ‘Yu lumbili pupu kene kapula naa molumbu.’ niku piliikunu kene na lumbili ui. We naa ui.⸥” nirim.
23440	MAT 8:26	Yu ⸤makiliipa kene⸥ eninindu nimba mele: “‘Pulu Yili-ni oliu nokumba.’ niku numanu tondulu naa pili yima, eni nambimuna mini-wale mundukumiliye?” nirim. Aku nimba kene ola molupa popuremale kene numéle kene ung-mura sirim. Kanu-kene popuremale topa kelepa numéle lope naa tepa aima we lirim.
23442	MAT 8:28	Kanu-kene yu ⸤lumbili andúlima kene wasie⸥ no-numú nekendu pupa kolea-Gadara puring kene kolea Gadara kanuna yi tale, numanuna kuru mulurum yisele, yambu ónu-koleana wendu okulu yu mulurumna uringli. Elsele aima tondulu mundukulu yambuma tunglí tiringleliinga we-yambuma elsele piringli koleana ‘Elsele-ni enini tunglí.’ niku kupulanum-na oku naa puring.
23450	MAT 9:2	Yesos yu ⸤Kapeniam kelepa⸥ omba mulurumna yi mare-ni kimbu-kima kolupa pora sirim yi te taropola teku meku uring. Enini ‘Yesos-ni yi ili kapula tepa kaí temba.’ niku piliiku kene yu meku uring mele kanupa piliipa kene Yesos-ni kimbu-kima kolupa pora sirim yilindu nimba mele: “Nanga kangale, nu numanu waengu nipili. Nunga numanuna ulu-pulu-kis tirinu pelemúma mania pupili, kanupu konde tenjikur.” nirim.
23451	MAT 9:3	Aku nirim-na piliiku kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare-ni eni-enini numanale-ni piliiku kene, ‘Yi ili-ni Pulu Yili marake tekem.’ niku piliiring.
23453	MAT 9:5	Yi ilindu “Nunga ulu-pulu-kísima mania pupili, kanupu konde tenjikur.” nimbú kene eni ulu te naa kanuku kene ‘We-we tepa nikem.’ niku piliingíye? Mola “Ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu kimbu kambiliikinu andui.” nimbú kene yu ola angiliimbane mola naa angiliimbanje mokeringa lemba kapula kanuku kene ‘Aku-sipa mindili sipa nikem-nje?’ niku piliingíye?
23454	MAT 9:6	Akiliinga-pe ‘ ‘Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili tondulu pelemále-ni ya ma-koleana yambumanga ulu-pulu-kísima “Mania pupili, kanupu konde tenjikur.” kapula nimbá.’ niku piliangi.’ nimbu aku-sipu nindu.” nirim. Aku nimba kene kimbu-kima kolupa pora sili yilindu nimba mele: “Nu ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu lkundu pui.” nirim.
23461	MAT 9:13	Na-ni “Yambu sumbi-nílima na molombuna wangi.” nimbúndu naa urundu. “Ulu-pulu-kis tili yambuma na molombuna wangi.” nimbúndu urundu. Ulu-pulu-kis tili yambuma liipu tapunjupu tepu liimbundu urundeliinga eni puku Pulu Yili-nga bukna molemú ung tenga pulele puku pilii-pai. Pulu Yili-ni nimba mele: “‘Na mélema popu toku kalku sangi.’ nimbu piliipu naa moliu. ‘Eni yambu lupama numanu monjuku kondu kolangi.’ nimbu piliipu mindi moliu.” nirim kanili.” nimba Yesos-ni nirim.
23468	MAT 9:20	Kanu-kene ambu te mulurum kaniliinga ku-puku turum enama pora naa nirim. Yu ku-puku mindi tupili punie engkaki-rurepu omba purum. Ambu kanili-ni ‘Yunga wale-pakuliele mindi ambulundu lem nanga kurale pora nimbá.’ nimba piliipa kene Yesos pumba purum kene bulkundu omba, yunga wale-pakulieliinga pundele ambulurum.
23470	MAT 9:22	⸤Ambulurum kene⸥ Yesos topele topa yu kanupa kene nimba mele: “Nanga ambulale, nu numanu waengu nipili muluyo. ‘Nunga kurale kapula pora nimbá.’ nikunu pilíínu ulu kanili-ni nunga kurale pora nikem.” nirim. Ena-mong kaniliinga ambaliinga kurale pora nirim kene we mulurum.
23476	MAT 9:28	Yu lku tenga lkundu purum kene mong kis lili yisele yu mulurumna lumbili uringli kene yu-ni elsele walsipa kene nimba mele: “Else na mawa tekembele mele ‘Kapula tenjimba.’ nikulu piliikimbili mola móluye?” nirim kene elsele-ni nikulu mele: “Auliele, ‘Kapula tinjiní.’ nimbu piliikumbulu.” niringli.
23477	MAT 9:29	Kanu-kene yu-ni elsengla mongselenga ambulupa kene nimba mele: “Na-ni ‘kapula tenjimba.’ nikulu piliikimbili mele aku-sipa wendu upili.” nirim
23485	MAT 9:37	Kanu-kene ⸤yambu pulele ‘Yu-ni liipa tapunjupili.’ niku muluringeliinga kanupa kene⸥ lumbili anduli yimandu nimba mele: “Langi pulele puniena tepa tolemú akiliinga-pe kongun-yi pulele mólu.
23494	MAT 10:8	“Kuru tomba yambuma teku kaí teku, kolku lingí yambuma ‘Suru niku ola molai.’ niku, kuru laká nombá yambuma ‘Bo-kangi angiliipili.’ niku, kuru numanuna mulupili mulungí yambuma ‘Numanuna naa molangi, oku wendu pai.’ niku telsiliiku pai. Kongun ili tingéliinga tondulale ku-moni te mola méle te-ni taropu toku naa liikimele akiliinga anju yambuma aku-siku liiku tapunjuku kene, ‘Ku-moni te liamili.’ niku naa-ko teai. We teai.
23500	MAT 10:14	“Yambu te-ni enindu “Wasie piamili wai.” ni naa niku eni ung ningíma piliiku naa lííngi lem lku kanili mola taon kanuna yambu kísima munduku kelku pungíndu ⸤kolea kanuna yambuma ‘Kamu molku kis-sangi. Pulu Yili-ni enini liipa naa tapunjumba mele piliangi.’ niku⸥ kolea kanumanga ma eninga kimbuna angiliimbama tanda siku munduku pai.
23503	MAT 10:17	“Yambuma mimi-siku kanai. Eni ⸤‘Na lumbili anduli yambuma mindili noku, kolangi.’ niku,⸥ eni ⸤mare ambolku liiku kene⸥ kanjollumanga mákumanga meku puku kot tenjiku, eni ⸤mare⸥ Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkumanga kundu liiku meku puku kimbulú-ni tungíko.
23504	MAT 10:18	Eni nanga yambuma mulungéliinga eni ⸤mare ka siku⸥ yambu-lupamanga gapman yi aulima kene yi nuim kingima kene mulungína ⸤kot tinjingíndu⸥ meku pungíko. Aku-siku tingéliinga eni-enini piliiku kongnjuku molai. Akiliinga-pe kot tinjingí kene kot-na angiliiku kene yi kanuma kene yi kanuma nukungí yi-nuimima kene eni ‘Nanga ungele piliangi.’ niku enini niku singí.
23507	MAT 10:21	“⸤Wale akumanga⸥ angin-ni yunga anginele ‘Kulupili toku konjangi.’ nimba kot tenjimba. Lapale-ni yunga kangambulama akuko temba. Kangambulama-ni kepe eninga anupili lapalii-kene arerembi kolku kot-na meku puku “Toku konjangi.” ningíko.
23508	MAT 10:22	Nanga yambuma mulungéliinga yambuma-ni pali eni-kene numanu kis panjingí, akiliinga-pe na munduku naa kelku enama pora naa nipili tondulu munduku mulungí yambuma ⸤Pulu Yili-ni⸥ tepa liipa ‘Mindili nungí koleana naa puku, wasie molupu konjupu mindi pamili.’ nimbá.
23509	MAT 10:23	Kolea tenga yambuma-ni ‘eni mindili nangi.’ niku teku kis-singí kene kolea tenga-lupa takara toku pai. Na-ni enindu aima sika nikerele: “Eni kolea-Isrel sukundu koleamanga pali anduku nanga kongunale ui teku pora naa sinjangi Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤kelepa yandu⸥ ombá.” niker.
23520	MAT 10:34	“‘ ‘Ya mana-yambuma ele naa teku tiluna kapula-kapula molangi.’ nimbu urundu.’ niku naa piliai. Enini yambuma ‘Táka-niku molku kapula-kapula molangi.’ nimbúndu naa urundu. ‘Arerembi kolku ele teangi.’ nimbúndu urundu.
23521	MAT 10:35	‘Yambuma-ni teangi.’ nimbúndu urundu akili i-sipa mele: “Yi te-ni yunga lapa kene ele tipili, limin te-ni yunga anum kene ele tipili, málu tenga mínu-ni yunga bamu kene ele tipili. Lku tiluna pelemelé yambuma ele-tu mulungí.” ‘Aku teangi.’ nimbúndu urundu.
23523	MAT 10:37	“Yambu te-ni na ola-kilia numanu naa monjupa, yunga lapa mola anum lakupa numanu monjumba yambale ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba. Yambu te-ni na olandupa numanu naa monjupa, yunga málale mola limin lakupa numanu monjumba yambale ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba.
23524	MAT 10:38	Yambu te-ni ‘Yu lumbili pambu.’ nimba kene yambuma unji-perana angiliiku mindili noku kolemele mele yu-ni unji-pera mele koma lembandu ‘Na yu lumbili pumbundu mindili nundu lem kapulako; kulundu lem kapulako.’ naa nim lem ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba.
23525	MAT 10:39	Yambu te ya ma-koleana ‘Na molupu konjupu, nondupa naa kolambu.’ nimba piliilimú yambale kolupa kene kolea kísina mindili nomba molupa mindi pumba. Akiliinga-pe yambu te na lumbili andupa nanga kongunale tenjimbandu ‘Ya ma-koleana mindili nombu molumbu kene kapulako, kolumbu kene kapulako.’ nimbá yambale kona molupa konjupa mindi pumba.
23526	MAT 10:40	“Eni kolea tenga-lupa pungí kene yambu te-ni ‘Wasie molamili wai.’ nimba liipa tapunjilimú yambale-ni na wasie aku-sipa liipa tapunjilimúko. Na ‘Wasie molambili ui.’ nilimú yambale-ni na “Ma-koleana pui.” nimba liipa mundurum yili ‘Wasie molambili ui.’ nilimúko.
23527	MAT 10:41	Yambu te-ni Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yambu te olemú kene ‘Yu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yambu te akiliinga’ nimba piliipa kene “Wasie molambili ui.” nimba liipa tapunjilimú yambale Pulu Yili-ni yunga ungele nimba silimú yambale méle kalomba mele liipa tapunjilimú yambu kanili kepe tilu-sipa-mele kalombako. Yambu te-ni Pulu Yili-nga ungele piliipa liipa numanu sumbi nipili molemú yambu te olemú kene ‘Yu Pulu Yili-nga ungele piliipa liipa numanu sumbi nipili molemú yambu te akiliinga.’ nimba piliipa kene ‘Wasie molambili ui.’ nimba liipa tapunjilimú yambale ⸤Pulu Yili-ni⸥ yambu sumbi-nili kanili méle kalomba kene yu liipa tapunjilimú yambale kepe tilu-sipa-mele kalombako.
23534	MAT 11:6	Na kanuku kene ‘Yu sika yi kanili molemú.’ niku tondulu munduku piliiku kene, alsuku numanu tale naa panjiku mulungí yambuma Pulu Yili-ni “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele.” nirim.
23538	MAT 11:10	Yunu-ni Pulu Yili-ni ui “Liipu mundumbu.” nirim yilinga kupulanumele tepa mimi tímu kanili. Yi kanilindu Pulu Yili-nga bukna sukundu molemú ung te i-sipa mele: ‘⸤Pulu Yili-ni yunga Málalendu nimba mele:⸥ “Piliai. Nanga ung te ninjimba yili na-ni nu puni kupulanum-na yu kumbi-lepu liipu mundukur. Yunu-ni nunga kupulanumele akisinjimba.” nirim.’ ung kanili bukna molemú.
23545	MAT 11:17	“Konana nímulu kene eni ‘Wasie konana niamili.’ naa niku “Mólu.” níngi. Pe kelepu kola tímulu kene eni ‘Wasie kola teamili.’ ni naa níngi. ⸤Wasie pepi perepu molomulú kupulanum te mólu lam.⸥” nilimele. ⸤Ekupu molemele yambuma enini kangambula kanuma mele molemele.⸥
23547	MAT 11:19	Pe Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili omba ga kene no-waen kene nurum kene ⸤kanuku kis-ko piliiku kene⸥ niku mele: “Yu ga pulele nomba kis piliipa, no-waen pulele nomba kelep topa telemú yili. Yu ku-moni-takis liili yima kene, ulu-pulu-kis telemele yambu-wema kene ‘Yu-kene pulu lipili wasie tapú-topu molamili.’ nimba telemú.” nilimeleko. ⸤Enini aku-siku Jon kanuku kis-ko piliilimili. Na kanuku kis-ko piliilimili.⸥ Akiliinga-pe piliipa kungnjuli ulu-pulele Pulu Yili-kene pelemú-na yu-ni telemú mele kanuku kene ‘Papu telemú.’ ningí.” nirim.
23551	MAT 11:23	“Kapeniam taon-na ⸤yambuma eni⸥ ‘Mulú-koleana pupu molamili.’ niku piliikimiliye? Akili kapula mólu. ⸤Eni nanga ungma taki-taki piliilimili akiliinga-pe numanu topele naa tolemeláliinga⸥ eni kolea kísina puku mulungí. Eninga koleana sukundu ulu-tondulu pulele tirindu ⸤akiliinga-pe eni numanu topele naa turing⸥ . Kolea-auli Sodom sukundu ⸤ulu-tondulu te naa tirindeliinga-pe kolea kanuna sukundu⸥ na-ni ulu-tondulu aku-sipu telka kanolkemelanje yambuma numanu topele tolkemela, pe ekupu kepe kolea kanili we lelka.
23553	MAT 11:25	Ena akumanga Yesos-ni nimba mele: “Tata, Mulú-Ma-sele Nokukunu Mollu Yi-Nuimele, na-ni nu-kene ‘Angke’ niker. “Oliu piliipa kungnjuli pelemú. Oliu-oliuliu ungmanga puluma pali piliipu konjulimulu.” niku piliilimili yambuma enini na-ni ekupu teliu ulumanga pulele nu-ni ‘Naa piliangi.’ nikunu naa niku sirinu. Yambu kangambula-pame mele molku na-ni niliu ungma kum teku molemele yambuma mindi na-ni teliu ulumanga pulele ‘Piliangi.’ nikunu, enini niku sirinu kaniliinga nu kape nimbu ‘Papu tirinu.’ niker.
23554	MAT 11:26	Sika, Tata, nu-ni ‘aku-sipa wendu ombá kene numanu simbu.’ nikunu aku-sikunu tirineliinga ⸤aku-sipa wendu okum⸥.” ⸤nirim.⸥
23555	MAT 11:27	⸤Pulu Yili-ndu aku-sipa nimba kene kelepa yambu muluringmandu nimba mele:⸥ “Mélema pali Tata-ni na sirim. Yambu te-ni Málale aima sika molemú mele piliipa kanupa bi silimú yambu te mólu; Lapale-ni mindi yu kanupa bi silimú. Yambu te-ni Lapa aima sika molemú mele piliipa kanupa bi silimú yambu te mólu. Málale-ni mindi kanupa bi silimú; Málale-ni ‘Lapa liipu ora sambu.’ nimbá yambuma enini Lapa kanuku bi singíko.
23556	MAT 11:28	“Eni kongun mindili siku telemele yambuma kene, numanuna buni telemú yambuma kene, na moliuna wai. Ungí kene na wasie numanu tiluna pumbaliinga na-ni ‘Numanu waengu nipili kóru molai.’ nimbú.
23560	MAT 12:2	Aku tiring kene kanuku kene Perisi-yima-ni Yesos yunundu niku mele: “Kána! ⸤Kóru molemulu⸥ ena Sambateliinga ‘Kongun naa teangi.’ nimba pelemú ung-manele nu lumbili anduli yima-ni ung-manele toku pula toku kene aku-siku tekemele.” niring.