3	GEN 1:3	Se Kaem balam, “Nikim aratukko,” mam. Se nikim aratam.
5	GEN 1:5	Se nikim mu nup beteram “woremkalal” mam, ale tiromorom mu nup beteram “tirom” mam. Se sor awuru iluwam nama nikim pagam ale baingam mu day l.
6	GEN 1:6	Se Kaem balam, “Yu paga ilagala arukko,” mam, “bo kualala, se bo aliti, se kusumuri mu kuwim yam bo anirukko.”
8	GEN 1:8	Se kuwim yam kusumuri mu nup beteram “taiti” mam. Se sor awuru iluwam nama nikim pagam ale baingam mu day 2.
9	GEN 1:9	Se Kaem balam, “Yu taiti bowa ningi aliti aniso imi nama kuwim suanta bolala aruk, se sor marakuk ale ali ko aratukko.” Se balam mu uwutata aratam.
10	GEN 1:10	Se sor marakam ale ali aratam mu Kaem nup beteram “ali” mam, se yu nama kuwim suanta bolala aram mu nup beteram “gagi” mam. Ale Kaem mel aratam mu arigam yawarakala.
11	GEN 1:11	Se Kaem balam, “Ali lilim la awote sirsir duap duap, mayang duap duap, se tam duap duap nunguning kapa se sor irokko mu aratamonko,” mam. Se balam mu uwutata aratam.
14	GEN 1:14	Se Kaem balam, “Nikim duap duap taiti gomang te aratamon ale tirom nikim tumon ale woremkalal nikim tui se, day suan suan, se sige yia suan suan mu ningi ko tom duap duap mu wetang sapamonko.
15	GEN 1:15	Ale nononga nikinang ali lilim la tumonko.” Se balam mu uwutata aratam.
20	GEN 1:20	Se Kaem balam, “Yu gagi ningi mu melmasak duap duap aratamon ale yu gagi karogo terong maukko. Se yalek inangnang suen la aratamon ale bengemon geragamonko.”
22	GEN 1:22	Se marak nungaru se balam, “Gagi ningi ko mel duap duap gue pagamon ale gagi terong maukko. Se ali awote inangnang suen biya tala pagamonko.”
24	GEN 1:24	Se Kaem balam, “Ali ko mel duap duap aratamonko, wonong ko mel lila mu ta se giarum ko mel diwang dugu karo geragasan mu aratu namamonko.” Se butata aratam.
26	GEN 1:26	Se Kaem balam, “Ana nangata nanga nanimi nadera te kariimet nunga nungurnakko. Nuna yu gagi ko mel suen la se, anapeya luman karogo kualala bengesan geragasan mu se, anapeya mel ali awote aolak ilu geragasan, mu suen la nunga bitarmonko.”
28	GEN 1:28	Ale marak nungaru se balam, “Nina kuriang iluwal, se gue kaparuk sor magaruk, ale sor suen biya te dagi namamon ale mel suen biya mu bitarmonko. Nina yu gagi ko mel suen la se, anapeya luman karogo kualala bengesan geragasan mu se, anapeya mel ali awote aolak ilu geragasan, mu suen la nunga bitualko.”
29	GEN 1:29	Nu iwita nunga maonam, “Ikialko. Ani ali imi te tam muguri sisik karogo mu se, tam nunguning kaposo mu suen biya nenenga na ko nalko ningarsam.
30	GEN 1:30	Ale melmasak suen biya marak bagasan, mel bibiya se gotektek ali awote aolak ilu geragasan mu se, inangnang mel kualala bengesan, mu tam gawa sirsir mel mu nunga inang ko nungarsam.” Se butata aratam.
47	GEN 2:16	Ale kari mu maonam, “Ni tam nunguning suen la ningam imi ningi am noko.
48	GEN 2:17	Bare tam bo sanamiwoso, ko nunguning nasan ale ikia sinarso se ningo memek ko ikisan, umutang ko nunguning me ta noko. Ni no mu ni kuarko, nunguning.”
49	GEN 2:18	Asele Kaem Yawe balam, “Kari kota mu me terong. Ani ko bo, nu turantala, bitirik se ilak wete baga se sangukko.”
54	GEN 2:23	Se kari mu balam, “Ese! Aitak imi asele aninga angimik sokel te aratam, ale aninga angimik nunguning te aratam; buta se ani aurik ‘imet’ maikko, mu awuk, nu aninga angimik sokel te aratam,” mam.
57	GEN 3:1	Kaem Yawe melmasak giarum ningi aolak ilu geragasan mu suen biya nunga beteram, bare mot mu ko ikia kawel te suen la nunga kiaram. Se mot mu imet isuam, “Nunguningta Kaem iwita balam, nina tam suen la ningam ningi mu ko nunguning me nalko mam e?”
58	GEN 3:2	Se imet mot maonam, “Ana tam suen biya ningam ningi anisan mu ko nunguning am nanakko.
59	GEN 3:3	Bare tam suanta kusumuri sanamiwoso mu Kaem balam ana ko nunguning me nanakko mam. Nu balam ana tam mu ko nunguning nanak agi ilu tanak, mu ana kuenakko mam.”
60	GEN 3:4	Se mot aking imet maonam, “Mena, nina me kueralko.
61	GEN 3:5	Kaem ko ikiam, nina nal mu ninga ikia sinararuk se munan ningo se munan memek mu ko ikial ale nu turantala bagaralko. Duap owore te se nigiring kaolam.”
65	GEN 3:9	Bare Kaem Yawe kari mu auram, “Ni apalak bagasam a?” mam.
66	GEN 3:10	Se kari koma balam, “Ani ni ningam ningi aolak iluwem se kimik nirung ikiem, ale ani nunguning la, se nguangerem ale yumuwasam,” mam.
67	GEN 3:11	Se Yawe isuam, “Ni awuk ko ikiem ni nunguning la bagasam? Agi ni tam nunguning ani me noko balem wore ni naem agila?” mam.
68	GEN 3:12	Se kari balam, “Imet ni keta ani aisem ewere, nu ani tam nunguning aisam se naem.”
69	GEN 3:13	Se Yawe imet isuam, “Ni anape ko munan sowore beterem?” Se imet balam, “Mot aninga kulam se naem.”
70	GEN 3:14	Se Kaem Yawe mot iwita maonam, “Ni munan memek beterem; buta se giarum ningi melmasak suen la geragawasan mu nunga ningi ni ikup memek giko. Ni tom suen biya tagu luan te geraga se, kupkup no se lagerko.
71	GEN 3:15	Ni se imet mu ilak ninga kusumuri nengemang motam suanta me ta anirukko; nika gue te, se imet ko tuagu te, mu uwutata lagaralko. Imet ko tuagu te mu nu nika sipiling ita parusuwurokko, se ni noko suwik durum usirko.”
72	GEN 3:16	Yawe aking imet iwita maonam, “Tom ni tagu ago se kuriang ilupko mu ni ikup yaman biyala toko. Bare ka kari mu ninguru ko kua lagerko; se nu nika pulawura iwita baga se ka bituokko.”
73	GEN 3:17	Se aking Yawe Adam iwita maonam, “Ni ka niwus ko kuring karem ale tam nunguning ani me noko balem wore ni naem. Buta se, ali imi na inang ninguru me te kaparukko; ni ura kowar bita se kimik sail yaman ikiok asele na aratuk se no se lagerko.
75	GEN 3:19	Nika ura kowar te inang aratuk se to noko, se ura kowar la bita laga ali ningi namarko. Ani ali gege te nika nungem; buta se ni piler ali ningi namarko.”
78	GEN 3:22	Asele balam, “Aitak kari ko ikia sinararam se ningo memek mu ko ikiam, ale ana iwitatala aratam. Buta se nu tam ko nunguning nasan ale marak pempem bagasan mu me tauk ale naukko,” mam.
81	GEN 4:1	Adam nuwus Eve ilak bagaram se tuagu aratam se kuriang Cain iluwam. Ale balam, “Yawe aninga saongam se kuriang kari iluwem,” mam.
86	GEN 4:6	Se Yawe Cain isuam, “Ni anape ko gemang magoso se kema magaram?
87	GEN 4:7	Ni ningo bitar, mu ani ni ko ko amilmilarik se ni karogo amilmilerko. Bare ni memek bitar bore ko la sinar toko, mu awuk, memek mu barasam ale nika maguwurokko negawoso, se ni ko sokel ira se kaparuk se nu kierko,” mam.
88	GEN 4:8	Udagi te Cain ko uria Abel maonam, “Tair se namanak geraganakko,” mam. Se nuna ilagala namaman geragawa, Cain barasam ko uria moram se kueram.
89	GEN 4:9	Kam me maiyam se Yawe Cain isuam, “Nika uria Abel apoko ya?” mam. Se Cain balam, “Ani me ko ikisam,” mam. “Awuk, ani aga uria ko bitua kari e?”
90	GEN 4:10	Se Yawe balam, “Ni anape mel beterem? Nika uria ko kumik gue ali awote kaparam ale aningate niawoso, owore ikiko!
92	GEN 4:12	Ni ningam ura ilup ale na inang asuru, bare nunguning me kaparukko. Ale keta ka kiwim nunguning bo mena, se am ngual ngual geraga se lagerko,” mam.
93	GEN 4:13	Se Cain Yawe maonam, “Ikup ni ani aisem mu aromemek nunguningkiri, ani giekko me terong.
94	GEN 4:14	Ni ani ali imi te aga karosam, ka kema te agotala aga karosam. Se ani agiwim mena se am ngual ngual geraga se lagarikko. Se kari bo agarkuk, mu aga moruk se kuerikko.”
95	GEN 4:15	Bare Yawe iwita nu maonam, “Mena. Kari bo ka moruk se kuar, mu ani koma biyala nu tuekko.” Ale nu Cain kumik te kawilis bo beteram, se kari awiriya Cain arigimon, bare kawilis mu arigimon ale me momonko.
103	GEN 4:23	Lamech ko nuwusari ilagala iwita nunga maonam, “Adah se Zillah, agiring ikialko; nina Lamech ko nuwusari, den balik ewere ikialko. Ani kari bo morem se kueram, kari kulak bo lot aisam se morem se kueram.
104	GEN 4:24	Ikialko. Kari bo Cain moruk se kueruk, mu memek biyala taukko; bare kari bo aninga kau tauk mu memek am biyala nunguningkiri taukko!”
105	GEN 4:25	Udagi te Adam ko nuwus ilak bagaram se kuriang kari bo tala iluwam ale nup beteram Seth i mam. Ale balam, “Kaem ani kuriang bo, Abel, Cain moram se kueram, wore ko kuwim te aking aisam,” mam.
108	GEN 5:2	Nu kari nungam, imet nungam, ale marak nungaram. Ale nunga balam “kariimet” mam.
135	GEN 5:29	Se nu nup beteram Noah i mam, ale balam, “Yawe ali imi ko den aora biya balam se ana te ura to turutuwu lagasan. Bare kuriang imi aratam mu ana yaman ikup giwasan imi ningi wore nanga sanguk se naneman sapanakko,” mam.
141	GEN 6:3	Se Yawe balam, “Ani ali kariimet ko angimik gagoraram. Ani bo karogo me yaman kua se lagarikko. Nuna ali ko kariimet, kua namamonko. Buta se ani nunga marak bagara ko tom mu batagem se kapa ko tom 120 yia iwita.”
145	GEN 6:7	Buta se Yawe balam, “Ani kariimet ali imi te nunga nungem mu suen la nunga menawurikko, kariimet ta, se melmasak bibiya gotektek ta ali imi te aolak ilusan ale karanga geragawasan, se inangnang kualala bengesan mu suen la nunga menawurikko. Ani mel to ya ko nunga nungem!”
151	GEN 6:13	Se Kaem Noah maonam, “Ani kariimet suen la nunga menawurikko. Mu awuk, nuna te se ali kager daong karogo terong mam. Buta se ani kariimet ta se ali karogo la menawurikko,” mam.
152	GEN 6:14	“Buta se ni tam ningo se aora mu gi ale dal biya bo kaloko. Ale ningi galung gotektek awu awu karogo namarko. Ale tam kiri gi ale te ningi mu palunguru nunguru karogo namar ale matangi mu gogong te bagu bagu karogo namarko.
153	GEN 6:15	“Ni dal mu iwita kaloko: ko maiya mu 133 metre, ko ulal mu 22 metre, se ko kalel mu 13 metre.
156	GEN 6:18	“Bare aninga den nunguning kerak kalosam. Se ni ka imet kuriang se iton karogo mu dal ningi nama naguralko.
159	GEN 6:21	Ale na inang duap duap, nenenga mu se, buruk kausik inangnang nunga, mu karogotala gi ale ilu biguwur ale galung bo ningi tugumko.”
161	GEN 7:1	Se udagi te Yawe iwita Noah maonam, “Ani ni karkem mu ni keta kariimet ningi ka bagara aolak diram. Buta se ni ka imet kuriang se iton karogo dal ningi nama naguralko.
164	GEN 7:4	Se ubou suanta buring ko mu ani balik se ali imi te tuwik biyala kaparukko, woremkalal 40 ko se tirom 40 ko, se mel suen biya nunga nungem marak bagasan mu nunga menawu saparikko.”
200	GEN 8:16	“Ni dal bitar ale ka kuriang imet iton karogo ali te kaparalko.
201	GEN 8:17	Melmasak suen la arungak kaparko: inangnang, se melmasak bibiya gotektek, se mel ali te karanga namasan, mu suen la nongorak kapar se gue pagamon ale ali lilim ira sapamonko,” mam.
205	GEN 8:21	Se Yawe Noah ko tama mu ko amilmilaram, ale gomang motam ningi balam, “Ani ikisam, ali kariimet mu ikia memek mu gotektek la karogo lagasan nama kariimet asan. Owore te se, ani udagi kariimet nunga kilek memek umu ko ali sor me maguwurikko. Ani melmasak suen la marak bagasan mu nunga menawurem iwita mu udagi me bitirikko.
206	GEN 8:22	“Tom ali imi me menaso, ale am aniso ko tom imi te mu, inang aguwa ko tom se inang gia ko tom mu anirukko; sor ipi ko tom se sor kowar, se worem tom se tuwik tom, se woremkalal se tirom ko tom mu butata anirukko,” mam.
207	GEN 9:1	Kaem Noah ko namarari ago marak nungaram ale balam, “Nina te ninga kuriang gue kaparuk ale ali sor imi karogo terong ma saparukko.
210	GEN 9:4	“Bare anapeya mel, ko nunguning marak gue ago, mu me nalko.
212	GEN 9:6	“Ani Kaem, se agata aga aimi adera ari se kariimet nungem; buta se awiriya kari bo moruk se kueruk mu nu betelatala kari kuting te kuerukko.
213	GEN 9:7	Bare nina mu, nina te gue paguk ale ali sor karogo terong ma saparukko.”
215	GEN 9:9	“Aitak ani ni se ka kuriang imas taleng girigir alo mu nengerak den imi kalosam,
217	GEN 9:11	Den nengerak kalosam mu iwita: mel marak anisan mu udagi tuwik lom biya me ta nunga maguwurokko. Aking udagi lom biya sor me maguwurokko tala.”
218	GEN 9:12	Ale Kaem balam, “Ikialko. Ani den nengerak kalosam imi ko kausa bo betesam, kausa imi arigal mu den ani nina nengerak kalem, kumik menara mena, mu ko ningamin ares maukko.
222	GEN 9:16	Tom ani magulep taiti nuwi ningi aratuk se arigek, mu ani nina kariimet se melmasak suen la marak bagasan mu nengerak aga den pempem la anirukko kalem mu ko angamin ares maukko.”
223	GEN 9:17	Kaem udagi tala Noah maonam, “Aninga den nina se mel suen biyala marak bagasan nengerak kalem mu magulep te la ko ikialko,” mam.
231	GEN 9:25	Ale nu kuriang umu ko den iwita balam: “Canaan mu ikup biya nunguningkiri irokko! Nu noko launuria nunga dungan kari ko bagarukko.”
232	GEN 9:26	Ale aking balam, “Yawe nup biya, Shem ko Kaem! Canaan nu Shem ko ura dungan kari ko bagarukko.
233	GEN 9:27	Aninga angamang mu Kaem baluk se Japheth ko gue paguk ulalaruk, ale nuna Shem ko gue te mu nongorak nongorak bagamonko; se Canaan noko ura dungan kari bagarukko,” mam.
244	GEN 10:9	Yawe motam te mu nu bulamara kari tamatama bo iwita bagakaso. Owore te se, nuna tom sikina kari bo ko balsan, “Nu Nimrod iwita, Yawe motam te bulamara kari tamatama,” ma balsan.
270	GEN 11:3	Nuna nunumi manorman, “Ario, ana ali gege monak ale kainak se brick ko arukko.” Nuna kawam biya te kaola ko manga mena. Bare nuna brick te kawam kalomonko mu nungurman. Ale nunga mel bo, ko kiri aora biya, brick te palungurmon se numi ilukuawurukko, mu karogotala.
271	GEN 11:4	Asele balman, “Aitak ana nangata nanga wonong biya kalonak, ale ningi kawam bo aromemek se kalel biya, taiti gomang kautaukoyam kalonakko. Se kariimet arigimon ale anananga nanip patawumonko. Mena mu, kariimet sang taimon nanga parusuwumon se kirker namanak bore ko.”
273	GEN 11:6	ale balam, “Kariimet imi nunga bagara suanta, se den suanta te munakawasan. Nuna duap beteman mel imi betesan se udagi munan duap duap mu nunga ikia te betemonko terong mamonko.
274	GEN 11:7	Buta se ana nama kapanak, nunga den ngualawunak, se udagi nunumi nuguring me ikimonko,” mam.
300	GEN 12:1	Yawe Abram maonam, “Ka wonong sor, ka kariimet, ka gue suan nunga bitar ale sor ani ka kausekko mu te namarko.
301	GEN 12:2	“Ani marak sokel kisek ale ni te kariimet motam biya bo ilu biguwurekko; ani nup biya ni kisek, se ni te kariimet mel ningo ningo arigimonko.
302	GEN 12:3	Awiriya munan ningo kete bitiruk, mu ani munan ningo kote bitirikko; bare awiriya nika bita maguwurok, mu ani nu bita maguwurikko; se ni te kariimet suen la ali imi te mu daiga bagara ningo arigimonko,” mam.
306	GEN 12:7	Se Yawe Abram kote aratam ale maonam, “Ali ewerta ani nika nimasari ka taleng girigir ago ningarikko,” mam. Se Abram kuwim Yawe nukote aratam mu te manga te altar kaolam ale Yawe nup patawuram.
310	GEN 12:11	Se tom nu Egypt wonong te nama kasu nagurokko pipingi aram, mu nu ko nuwus Sarai iwita maonam, “Ikiko. Ni imet kema motam balayam.
312	GEN 12:13	Buta se ni iwita nunga manaruko, ni aninga agoras ma baluko. Se nuna ni te ani ninguru aga sinar tamonko, me aga momonko,” mam.
314	GEN 12:15	Se Pharaoh ko kari bibiya Sarai ago arigiman ale Pharaoh manorman, “Imet imi imet yawara pa!” maman. Ale namaman taman ale ilak Pharaoh ko kawam te namaman.
317	GEN 12:18	Se Pharaoh Abram ko den beteram se nu tairam se isuam, “Ni awuk se munan ewere ani angimik te beterem? Sarai mu nika niwus, bare ni awuk se wetang te me aga manem?
318	GEN 12:19	Ni awuk se nika koras ma balem se ani nu aga imet ko taem? Buta se ka niwus iwo to ale ilak tagi talko!”
327	GEN 13:8	Se Abram Lot maonam, “Ikup imi ni analak nanga kusumuri me anirukko. Nika ura kari se aninga ura kari kiwem imi me betemonko, mu awuk, ni analak gue suan.
328	GEN 13:9	Ni arikko, ali ulal biya aniso. Se nanimi betenak ale awar awar baganakko. Ni ali sengam ko mu gemang tui, mu ani ali ngas ko mu te namarikko. Agi ni ngas ko mu gemang tui, mu ani sengam ko namarikko.”
333	GEN 13:14	Lot namaram, se udagi Yawe Abram maonam, “Ni te sanamiwasam mu te baga se loager ale ali sor imi ari gurugu saparko.
336	GEN 13:17	Ario, ni bares ale ali ani kisisam imi te dugu karo gerage ale ko maiya ko ulal arikko. Ani ali imi lilim la ni kisisam.”
350	GEN 14:13	Bare kari bo kager ko naguram ale Hebrew kari Abram kote namaram ale maonam, “Nuna Lot agotala taman ale ilak namaman,” mam. Tom mu te Abram mu Mamre ko tam bibiya wore duap ningi bagakaso. Mamre mu digo Amor ko kari bo, se ko uriamitak ilagala, Eschol se Aner. Kari ilagala suan imi Abram ilak tiran gar ningo, nunumi nongomang suanta bagakasan.
354	GEN 14:17	Abram Kedorlaomer se ko king ilagala suan arungak numi kuting iluwam mu, kager te nunga menawuram ale peleram taikaso. Se Sodom ko king Abram amilmil tuokko sor wolong Shaveh mu te nama aratam ale arigam. Sor wolong Shaveh mu tom sikina balsan “King ko sor wolong” masan.
356	GEN 14:19	se Abram marak tui se maonam, “Kaem Kalel Biya, taiti se ali beteram, mu ni Abram marak kisokko.
357	GEN 14:20	Kaem Kalel Biya nu nup biya! Nu ka saongam se ka kager kari memek nunga menawurem.” Se Abram mel suen biya giam mu pakakumuram ale motam 10 ko kaparam, ale motam gira suanta mu Melchizedek tuam.
358	GEN 14:21	Bare Sodom ko king Bera mu Abram maonam, “Mel suen biya ni kager te giem mu nika. Bare aga kariimet nunga bataguru giem mu nunga bita aisuko,” mam.
359	GEN 14:22	Bare Abram iwita balam, “Yawe, Kaem Kalel Biya, taiti se ali beteram, mu ko koma te ani nunguningta nunguning ka manorsam,
360	GEN 14:23	ani nika mel buna bo ta me ta taikkowo! Mena. Mu awuk, ni maingte balu, ‘Ani te se Abram kumik mel suen biya ago,’ me wore ko.
361	GEN 14:24	Ani mel bo agata angimik ko me giekko. Mel aninga kari maingkala naman borta la ani giem. Se aga saonga ilagala suan, Aner, se Eschol se Mamre, mu asele nunga mel saki am gimonko.”
362	GEN 15:1	Udagi te Yawe kausa bo ningi Abram iwita maonam, “Abram, ni me nguangerko. Ani nika karem; ani mel ningo nunguningkiri kisekko,” mam.
363	GEN 15:2	Bare Abram balam, “Yawe, ni keta suanta aninga Biya, ni anape ko mel ningo ani aisuko? Ani angimik kuriang mena. Se awiri ani agiwim te aninga mel ningo mu giokko? Agi aninga ura kari Eliezer, Damascus kari, mu aninga mel suen biya giokko e?
364	GEN 15:3	Ni kuriang bo ani me aisem, se aninga ura kari ani agiwim tauk ale aninga melmasak suen la nu giokko.”
365	GEN 15:4	Bare Yawe Abram maonam, “Nika ura kari sumu ni kiwim te ka melmasak me giokko. Kuriang kari bo ni keta ka gue nunguningkiri umutang ni kiwim taukko.”
366	GEN 15:5	Ale Yawe Abram tam ilak watingi aratam ale maonam, “Kualala taiti gomang te loager ale baras suen la mu kau saparko terong agi mu arikko.” Ale mam, “Nika gue te mu baras umu uwutata sor magamonko,” mam.
368	GEN 15:7	Ale maonam, “Ani Yawe, anigita ali ewere kisek se nika arukko kerak Chaldea ko wonong Ur beterem ale kerak tairem,” mam.
369	GEN 15:8	Bare Abram mam, “O Yawe, aninga Biya, ani awuk ta ko ikiek nunguningta ali imi aninga ali ko maikko?”
370	GEN 15:9	Se Yawe den koma maonam, “Bulmakau pagar gotek bo, se goat pagar bo, se sipsip anumang bo, nunga yia ilagala suan mu se, biton gotek se arum gotek nunga gi ale karogo tairko,” mam.
374	GEN 15:13	Se Yawe nu iwita maonam, “Ninguru ikiko. Nika taleng girigir sor bo nononga sor mena mu te 400 yia iwita bagamon, se sor mu ko kari dungan ura te nunga bita maguwumonko.
377	GEN 15:16	Nika gue te ka kariimet mu sor iwareng te baga laga nunga taleng girigir aratamon, bare tairate me pelemon taimonko. Mu awuk, Amor kariimet nunga ali te dagiwasan mu nunga memek mu ko sokel te ikup arigimonko mu ko tom te me tai aragoso. Tom mu te tai aratuk mu nuna pelemon taimonko.”
379	GEN 15:18	Tom umutang te Yawe Abram ilak den kalo se balam, “Ani ali imi ni se ka gue te lilim la ningarsam. Se ali ko tom mu Egypt ko Wadi mu te se nama yu biya Euphrates.
382	GEN 15:21	Canaan, Girgash, se Jebus kariimet alo nunga ali mu bataguru taik ale ningarikko,” mam.
384	GEN 16:2	Se Sarai Abram maonam, “Yawe ani atagu kaolam se ani kuriang bo me iluwem. Ni namar aninga ura dungan imet wore ilak anir se nu kuriang bo iluwok agi mu aninga.” Se Abram Sarai kuring iluwam.
387	GEN 16:5	Se Sarai Abram maonam, “Ni ikup ani giwasam imi ko kotam! Aninga ura dungan imet ni kiting te beterem, se nu aitak tuagu ago, se ani mel yam ko aga beteso. Yawe kota ni analak nanga tuterukko!”
388	GEN 16:6	Se Abram den koma balam, “Ikiko! Hagar mu nika ura dungan imet. Mu ni nu bitarsam. Nika gemang te ni nu kumik te aguwaya bitarko mu uwutata bitarko.” Se Sarai Hagar bita maguwukaso ale yaman ikup ninguru tuikaso. Se nu nunga beteram ale namakaso.
390	GEN 16:8	ale isuam, “Hagar, Sarai ko ura dungan imet, ni aparete wore tairem, ale apalak namarko?” Se Hagar mam, “Aninga imet biya Sarai ko nguangerem ale naguwasam.”
391	GEN 16:9	Se Yawe ko engel maonam, “Ni piler kote namar ale nu la iki karo tuiko.”
392	GEN 16:10	Akingtala maonam, “Ani nika tagu te kuriang gue nungek se gue paguk ninguru sor magaruk, se kariimet bo kaurokko me terong.”
393	GEN 16:11	Yawe ko engel akingtala maonam, “Ni aitak tagu karogo, se ni kuriang kari ilup, ale ko nup mu Ishmael meko, mu awuk, Yawe nika gemang niara mu arigam.
394	GEN 16:12	Bare nika kuriang mu kumik lila mena, donkey diwang iwita bagarukko; nu kariimet ngual ngual nongorak kaerukko, se kariimet mu betela nu ilak dun kopa ilumonko. Nu ko gue suan arungu ningo me bagarukko,” mam.
395	GEN 16:13	Se Hagar Yawe ko iwita balam, “Aitak ani Kakirip motam te pempem lagasam mu amotam te arigem. Buta se ani nup betesam, El Roi, mu awuk, nu Kaem, ani nu motam te lagasam.”
399	GEN 17:1	Abram ko yia tom 99 se Yawe kote aratam ale iwita maonam, “Ani Kaem Sokel Ago. Aninga agiring tom suen biya karo ale munan diram la bitarko.
400	GEN 17:2	Se ani ni kerak den kalem mu ko iki se balik se ka taleng girigir suen biya aratamonko.”
402	GEN 17:4	“Ani ni kerak den iwita kalosam: ni kariimet motam suen biya nunga girigir aratuko.
405	GEN 17:7	“Ani ni kerak den kalosam imi butata pempem anirukko, ni analak nanga kusumuri se nika gue luan udagi taiwasan mu nongorak butata anirukko. Ani nika Kaem, se nika gue luan udagi mu nunga Kaem baga se lagarikko.
406	GEN 17:8	Se Canaan ali lilim la imi, aitak ni kari iwareng iwita te bagasam, mu ni se nika gue luan maiya taiwoso mu ningarikko, se ali mu eng am nenenga arukko. Ale ani nenenga Kaem bagarikko.”
407	GEN 17:9	Kaem Abraham aking maonam, “Bare ni se ka taleng girigir udagi aratamonko mu karogo, nenenga ura mu aninga den kalem mu karo tui se lagaralko.
412	GEN 17:14	Bare kari bo agi kuriang kari bo munan imi kumik te me beteral, mu nenenga ningi me bagarukko. Mu awuk, nu aninga den nengerak kalem umu me karo tuam. Buta se kaoral se tagi taukko.”
413	GEN 17:15	Kaem akingtala Abraham maonam, “Bare nika niwus Sarai mu nup Sarah mu te aruko. Nup Sarai mu ani menawusam.
414	GEN 17:16	Ani marak tuek se nu ka kuriang kari ilu kisokko. Ani marak tuek se nu kariimet motam suen biya nunga nunam gira bagarukko. Ale nu te king arika aratamonko.”
415	GEN 17:17	Se Abraham bugura kulukam ale moke ali ningi kaparam, se gusi laga gomang ningi la mam, “Agi kari aora bo ko yia tom 100 mu kuriang gue bo bitirukko terong e? Se aga imet aora Sarah mu ko yia tom 90, mu nu kuriang iluwokko terong e?”
416	GEN 17:18	Uwuta balam ale Kaem maonam, “Aguwa mu Ishmael la marak tui se aninga agiwim taukko,” mam.
417	GEN 17:19	Bare Kaem “Mena,” mam. “Nika niwus Sarah kuriang kari ilu kisok se ni nup bitar Isaac meko,” mam. “Ani den ni kerak kalem mu koma suanta nu se ko gue te mu nongorak pempem anirukko.
419	GEN 17:21	Bare aninga den ni kerak kalem mu koma suanta tala Isaac kote anirukko. Tom iwitatala yia namake ko taiwoso mu te, Sarah kuriang mu ilu kisokko.”
428	GEN 18:3	Ale bo gira sanamaram mu maonam, “Aga Biya,” mam, “ani ningo nuam ko agarkal agi mu ani nenenga ura kari aga kawam me kiaralko, ani ninga sangikko.
430	GEN 18:5	Nina aninga kawam te taiman, se ani na sang ningarik se nal sokel tal, ale asele barasal aolak iluwalko.” Se nuna balman, “Mu terong. Balsam butata bitarko,” maman.
431	GEN 18:6	Se Abraham ko kawam sel ningi biririka namaram ale Sarah maonam, “Tairate plaua ningo nunguningkiri singir ilagala suan gi ale gurugu ale bread ko kaiko,” mam.
434	GEN 18:9	Nuna na no kutuwuman ale Abraham isarman, “Nika niwus Sarah apoko ya?” maman. Se Abraham balam, “Uwa, kawam sel ningi bagoso,” mam.
435	GEN 18:10	Asele Yawe iwita Abraham maonam, “Nunguningta, tom iwitatala yia nangama ko taiwoso mu te, Sarah nika niwus kuriang kari iluwok ilak bagaruk se ani tairik arigekko,” mam. Se Sarah nuna nubiring ko, kawam sel kuringi baga se den umu ikiwakaso.
437	GEN 18:12	Se Sarah gusi se gomang ningi la balam, “Ani angimik garuk nunguningkiri, se aninga kari biya mu betela garuk nunguningkiri. Se kuriang gi patawura ko amilmil mu awuk ta nangate pelerukko?”
438	GEN 18:13	Se Yawe Abraham isuam, “Awuk se Sarah gusiram ale mam, ‘Ani garukerem ale awuk ta kuriang iluwekko ya?’ mam.
439	GEN 18:14	Ani Yawe. Ani anapeya bitirikko mu aningate ikup iwita mena. Tom iwitatala yia nangama ko taiwoso mu te, Sarah kuriang kari iluwok ilak bagaruk se ani nengete tairik arigekko.”
440	GEN 18:15	Se Sarah nguangaram, ale kawelaram, “Ani me gusirem,” mam. Bare Yawe balam, “Mena. Ni gusirem.”
442	GEN 18:17	Ale Yawe kota numi isuam, “Ani anapeya mel bitirikko ko negawasam mu anape ko Abraham koma te kaluwurekko? Mena.
444	GEN 18:19	Ani nu atumukirem, nu ko kuriang, ko taleng girigir nunga kiti gurugok se, ani Yawe aga den karo tumon ale munan ningo diram la betemon se, mel suen biya ani nu kumik te bitirikko balem mu bita saparikko.”
445	GEN 18:20	Buta se Yawe Abraham maonam, “Sodom Gomorrah ningi munan duap duap memek nunguningkiri wore arataso, se ko den suen biya arataso.
446	GEN 18:21	Se ani nama kaparik arigek ale den ikiem mu uwutata agi mu ko arigek ikiekko.”
448	GEN 18:23	Asele Abraham Yawe kote pingi nuam kasu namaram ale isuam, “Kari Biya,” mam, “awuk, ni kariimet ningo diram mu kariimet memek mu arungu lilim nunga menawurko e?
450	GEN 18:25	Ani ikisam, ni uwuta me bitarko. Ni uwuta bitar mu kariimet ningo ta, kariimet memek ta, memek koma suanta arigimonko. Buta se ani ikisam, ni uwuta me bitarko. Ni ali lilim ko Tutera Kari se ningo diram la bitarko.”
451	GEN 18:26	Se Yawe den koma iwita balam, “Ani Sodom ningi kariimet ningo diram 50 ko nungarkik, mu nononga ningo ko se sor lilim la me maguwurikko.”
452	GEN 18:27	Se aking Abraham mam, “Ani ni Kari Biya kerak iwita me den tagirekko, mu awuk, ani ali kari, kupkup te aga nungem.
453	GEN 18:28	Bare aking awuk? Kariimet pila kam 45 mu ningo diram, mu ni awuk bitarko? Sor mu lilim maguwur i?” Se Yawe balam, “Ani kariimet ningo 45 ko nungarkik, mu ani nunga ningo ko se sor me maguwurikko,” mam.
454	GEN 18:29	Se Abraham aking isuam, “Bare kariimet ningo diram 40 iwita nungarki, mu ni awuk me?” Se nu balam, “Ani kariimet ningo 40 ko nungarkik, mu umu nunga ningo ko sor wonong me maguwurikko,” mam.
455	GEN 18:30	Se aking Abraham wosenga se balam, “Kari Biya, ani aking den bo balikko mu ni me ko gemang magarukko. Se kariimet ningo 30 bagamon mu awuk bitarko?” Se nu balam, “Ani kariimet ningo diram 30 ko nungarkik, mu ani sor lilim me maguwurikko.”
456	GEN 18:31	Se Abraham aking balam, “Kari Biya, ani iwita me bitirikko agila wore akingtala ka isarsam, kariimet ningo nuam 20 iwita bagamon, mu awuk bitarko?” Se nu balam, “Kariimet ningo 20 mu nunga ningo ko ani sor mu lilim me maguwurikko.”
457	GEN 18:32	Se Abraham aking balam, “O Kari Biya, ago ko gemang me magarukko, bare aga isa nukum ewere ka isuekko. Kariimet ningo mu 10 iwita, mu awuk bitar?” Se nu balam, “Ani kariimet ningo 10 bagamon se nungarkik, mu ani wonong lilim me maguwurikko,” mam.
460	GEN 19:2	se mam, “Aga kari bibiya, ani ninga ura kari, aga kawam te tairalko. Tairal ale nisiwik anuwal ale, tirom agarak aga kawam te aniralko. Se tumong biyala asele nina aolak ilu namaralko.” Bare nuna balman, “Mena. Ana tirom imi wonong tuagu te aninakko.”
463	GEN 19:5	ale Lot aruman ale isarukasan, “Kari ilagala tirom kerak bagamonko taiman mu apoko ya? Nongorak aratu se ana nongorak aninakko.”
465	GEN 19:7	ale balam, “O aga sikisaki, nina munan memek imi me beteralko.
466	GEN 19:8	Ikialko. Aninga kuriang imet ilagala mu kari arungu katir me animan, mena. Umutang arungak aratik se nina aguwaya arungak beteralko mu beteralko. Bare nina kari imi nungumik te kilek memek bo me beteralko. Nuna aninga daup, se ani ninguru nunga bituekko.”
467	GEN 19:9	Bare nuna balman, “Lage bitar ale tagi toko!” maman. Nuna Lot ko balukasan, “Kari imi kari iwareng, bare aking tutera kari ko aratukko kaeso e?” Ale balukasan, “Ni me tagi to, mu ana kari mu nungumik te memek luan nuam bita se, ni mu eng am memek biyala to bore ko,” maman. Ale Lot am guguna tuikasan, ale songkuring batagarmonko Lot kokosa te ita diruwuman.
470	GEN 19:12	Se engel ilagala mu Lot manorman, “Nika gue suan agi ewela ago, ka iton, ka kuriang kari se imet, se awiriya bo wonong imi te ni karogo ko ikiwasam, mu suen la nunga gi ale wonong imi bitarko.
471	GEN 19:13	Mu awuk, ana wonong imi menawunakko taiman. Yawe wonong ewere ko bagara memek arigam ikiam ale menawunakko balam se ana taiman.”
472	GEN 19:14	Se Lot nu Sodom kari ilagala noko nanawusari nongorak namonko nunga luan iluwam mu nongote namaram ale nunga maonam, “Nina pasak barasal ale wonong imi beteralko. Yawe wonong imi maguwurokko pingi aram,” mam. Bare nuna ilagala den mu ikiman mu den kolara ko balman.
473	GEN 19:15	Se ukira ago engel ilagala mu Lot guguna tuman, “Bares ale ka imet, ka nanawusari ilagala mu nunga gi ale sor imi beteral ale tagi talko! Wonong ewere nunga memek koma tamonko, bare nina karogo memek tal bore ko!”
475	GEN 19:17	Nongorak arataman se engel bo nunga maonam, “Kueral bore ko, naguralko! Nibiring ko me loagaralko, ale sor wolong te me sanamaralko. Nagural duruk te tarigiralko. Mena mu, memek taiso mu ninga sarumu warukko!”
476	GEN 19:18	Bare Lot balam, “Aga kari bibiya, suwuta mena ko!
478	GEN 19:20	Arigalko. Wonong gotek bo pingi nuam aniso, mu asele ani te tairate nagu namarikko terong mam. Mu wonong gotektir, se aguwaya balal mu ani te nagu namarik ale aimi kaluwurekko.”
479	GEN 19:21	Se engel nu maonam, “Mu terong. Wonong gotek mu ani betela me maguwurikko.
480	GEN 19:22	Ario! Tairate wonong mu te nagural namaralko! Nina nama aratal bare asele ani sor maguwurikko.” Lot wonong mu ko balam wonong gotektir ma balam, se nuna wonong mu nup beteman Zoar maman.
489	GEN 19:31	Se tom bo ko nanawus biya mu ko uria maonam, “Anananga ba garukaram,” mam. “Ana ko munan nunguning te kari ginakko, bare kari ito imi te ana arungak nanakko mena.
490	GEN 19:32	Buta se nanga ba yu tunak se nauk ale ninguru ngualaruk se ilak aninak ale kuriang ilunak se nanga nainet ko nup me menarukko,” mam.
492	GEN 19:34	Aking ukiram se ko nanawus biya mu ko uria gotek mu maonam, “Ekalako ani ba ilak anirem. Se aitak tirom imi mu aking waen tunak se nauk ngualaruk se ni ani beterem turan ilak anirko. Se nu te nanga nainet ko nup me menarukko.”
499	GEN 20:3	Bare tirom bo te Kaem ipingira te Abimelech kote tairam ale maonam, “Ni mu am kua namarko wore marak bagasam, mu awuk, ni imet sumu ko kari karogo bare ni taem.”
500	GEN 20:4	Bare Abimelech Sarah ilak me katir aniram. Se nu balam, “Kari Biya, ani memek bo me beterem. Bare ni aninga kariimet ago aga bita maguwurko e?
501	GEN 20:5	Ikiko. Abraham kota Sarah noko koras ma balam. Se Sarah betela Abraham mu noko koras mam. Se aninga ikia te nu nunguningta balam makasam, ale memek bo betesam iwita me ko ikikasam. Buta se ani memek bo me beterem.”
502	GEN 20:6	Se Kaem ipingira mu ningi nu maonam, “Nunguningta, mu ani ikiem, ni me ikia se uwuta beterem. Buta se ani nika ikia kalem, ni amakete kilek memek bitar bore ko, se ni nu ilak me taga anirem.
503	GEN 20:7	Se aitak kari mu ko nuwus sumu tuiko! Nu prophet bo, se ni ko ko ngatangaruk se me kuarko. Bare ni me tui, mu ni ko ikiko, ni ka kariimet suen la ago kueralko.”
505	GEN 20:9	Asele Abimelech Abraham auram se kote tairam se isuam, “Ni awuk se ana nogo ko kilek suwutata beterem a? Ani anape memek nikate beterem se ni ani aga kariimet ago ikup memek ewere nangarem? Ni kiwem bo ani angimik te me bitarko wore beterem.
506	GEN 20:10	Ni anape duap ko suwutata beterem?”
507	GEN 20:11	Se Abraham den koma balam, “Ani iki paguwurem, sor ewere ko kariimet Kaem ko me nguangasan iwita ikiem, ale Sarah ko aninga momon se kuerikko iwita ikiem ale ani uwutata beterem.
509	GEN 20:13	Se ulengkala Kaem aninga ait ko duap yager bitirikko balam. Se ani barasikko se Sarah iwita manem, ‘Ana sor saki te geraga se mu, ni aninga angamang motam balik mu karo tui mu asele nunguningta ni aninga kuesam maikko. Aninga angamang mu ana apareyate namanak, mu ni aninga agoras ko nimi baluko,’ maem.”
511	GEN 20:15	Ale maonam, “Arikko, ali imi lilim la mu aninga. Bare ni koma aguwaya mu te dagiko, mu am te dagiko.”
512	GEN 20:16	Ale Sarah maonam, “Ani nika kariimet nomokete manga silver 1000 imi ka koras tusam, mu aninga dolara nikate mu diasam. Ni memek bo me beterem.”
520	GEN 21:6	Se Sarah iwita balam, “Kaem ani gusira amilmil aisam. Se awiriya ani ago ko den ikiok, mu ani agarak karogo gusirok amilmilarukko.”
521	GEN 21:7	Akingtala balam, “Kariimet bo mel bo iwita Abraham kumik te aratukko me ko ikiwaram, bare aitak nu garuk ningi ta ani ko namar ilu tuem.”
524	GEN 21:10	ale Abraham maonam, “Ura dungan imet ko kuriang ilak nunga karoko!” mam. “Imet sumu ko kuriang nika mel sang me giokko. Mel suen biya imi mu aninga kuriang Isaac ko la,” mam.
526	GEN 21:12	Bare Kaem nu maonam, “Ni ura dungan imet mu ko kuriang ilak me nunga gemang batagukko. Ni Sarah den balso mu karo tuiko, mu awuk, noko kuriang Isaac ko tuagu te ani kariimet gue nunga balem mu aratamonko.
527	GEN 21:13	Bare ani balik se nika ura dungan imet ko kuriang umu ko kuriang imas, ko taleng girigir suen biya tala aratamonko, mu awuk, nu nika kuriang tala.”
530	GEN 21:16	Se nu nama awar nuam daigam ale ikia moakaso, se kuamin tugukaso, “Ani kuriang ari sagarik se kuerukko me ko kuesam,” makaso. Ale nu daigam baga kuriang niakaso se nu ago niakaso.
531	GEN 21:17	Se Kaem kuriang mu ko niara ikiam. Se ko engel duruk te baga se Hagar auram ale maonam, “Hagar, ni anape ko ikia ka moa lagoso ya? Me nguangerko! Kaem kuriang niakaso mu ikiam.
532	GEN 21:18	Nama kuting te patawur se barasuk se noman taukko, mu awuk, noko gue te ani kariimet motam biya bo bitirik se aratukko,” mam.
536	GEN 21:22	Tom mu te King Abimelech ko kager kari supuling Phicol ilak Abraham kote taiman ale iwita ilak munakaman, “Kaem ni kerak bagoso se mel suen biya betesam mu ningo la arataso.
537	GEN 21:23	Buta se ni Kaem koma te den ningo bo aga manaruko, ni pempem la ani agarak, agi aga kuriang alo aga taleng girigir nangarak, ningo la bita se lagerko. Ni taira kari bo iwita ali imi te dagiwasam. Buta se ani ningo kerak bitakasam iwita, ni ani agarak se aga sor lilim la nangarak nika ningo mu bitarko.”
538	GEN 21:24	Se Abraham balam, “Ani butata bitirikko Kaem aninga den ikiwoso,” mam.
540	GEN 21:26	Se Abimelech mam, “Arikaya kiwem sumu beteman mu ani me ko ikisam. Ni awuk se ulengkala ani me aga manem se ani aitakta diram ikiem?”
543	GEN 21:29	Se Abimelech nu isuam, “Kiwem sumu ko duap awuk?”
544	GEN 21:30	Se Abraham koma balam, “Sipsip gotek 7 imi aninga agiting kisisam. Imi kausa, ni te iki se lagerko, mu awuk, yu mutim mu ani agata irem.”