23238	MAT 1:25	Kovaa masu ni yo kixi i ji'in María ma, chi ni yo ndetu i onde nuu ni kâku sa'ya María ma suchi xinañu'u ma, te ni xnani José ma lulu ma Jesús, sukan ni jiña'a ángel ma.
23246	MAT 2:8	Te ni tetniñu de tee ma ñuu Belén ma, te jiña'a de: ―‍Kuán koo ni, te jin ke'en tnu'u vava'a ni siki ja suchi luluu ni kâku ma te ndenu iyo i, te nú ni ka ndani'i ni i, te jin kaxtnu'u ni, sukan‑va'a ki'in tna sa jin ndachiñu'u sa i ―‍kúu de jiña'a de.
23257	MAT 2:19	Kovaa nuu ni ji'i Herodes ma, sani te ni kenda in ángel ni tetniñu Iya Tátnuni ma nuu kixi José ma ñuu Egipto ma,
23260	MAT 2:22	Kovaa ni ni'i tnu'u de ja tee kúu Arquelao ma, tátnuni de ñuu Judea ma nuu tniñu yuva de Herodes ma, te chukan kúu ja ni yu'u José ma ja no'o de yukan. Kovaa Su'si ma, ni kaxtnu'u ya nuu de ora kixi de ma nawa sa'a de. Sani te kuan nu koo de ji'in ya ñuu Galilea ma.
23264	MAT 3:3	Vaa Juan ma kúu tee ni ka'an Isaías tee ni yo ndakaxtnu'u tnu'u ni yo wa'a Su'si ma, nuu ni ka'an de ma: Kayu'u in tee onde nuu masu nawa iyo kuiti ma, te ka'an de: “Jin satu'va ni ichi Iya Tátnuni ma, jin ndakune ni in ichi ndaa.” Sa'a ka'an de.
23270	MAT 3:9	Te másu ko jin kani ini ni: “¡Yo'o chi jin ndani'i‑ta'vi o, vaa sa'ya tata Abraham ma ka kuu o!” Kovaa ja ndaa kúu ja visi yuu ka ndaa ya'a chi kuu ndasa'a Su'si ma sa'ya tata Abraham ma.
23272	MAT 3:11	Ja ndaa kúu ja saña chi skuandute ña'a sa ji'in ndute a‑ni, sukan‑va'a na jakona'a ja jâ ni ka ndakani, ni ka ndaka'vi ini ni nuu Su'si ma. Kovaa kuee‑ka, te kenda iya iyo‑ka tnu'u ndee tnu'u ndatnu‑ka ya sana saña, te saña, va ni a ndijan ya ma masu kaa masu iyo sa ja kinda'a sa. Te maa ya chi iyo ya ja taa ya tnu'u ndee tnu'u ndatnu vaa sa'a ya ja jin koo ni ji'in Xtumani Ndios ma, te nú ma jin kandija ni ja ká'an ya ma chi iyo ya ja chunee ña'a ya nuu ñu'u i'ni ma.
23275	MAT 3:14	Kovaa Juan ma, ñatuu kúni de, te jiña'a de: ―‍Saña, jiniñu'u ja maa ni skuandute ña'a, ¿te nava'a saa su'va maa ni vee ja skuandute ña'a sa? ―‍kúu de jiña'a de.
23276	MAT 3:15	Kovaa Jesús ma, ni ndakone'e ya: ―‍Kachi ni ve, vaa jiniñu'u ja sa'a jin sa'a o, vaa Su'si ma chi, kúni ya ja jin sa'a o ja va'a ja ndaa nuu ya ma ―‍kúu ya jiña'a ya. Sani te ni kachi Juan ma, te ni skuandute de ya.
23282	MAT 4:4	Kovaa Jesús ma, ni ndakone'e ya: ―‍Tnu'u Su'si ma ká'an: “Masu maa in‑ni ja kaa ja ko'o o ma sa'a ja koteku o chi su'va ja kandija o ndaka tnu'u ká'an káchi Su'si ma” ―‍kúu ya jiña'a ya.
23288	MAT 4:10	Kovaa Jesús ma, ni ndonda ya nuu tachi ma, te sa'a jiña'a ya: ―‍Kuán ndiyo ki'in ro nuu iyo ri a, vaa tnu'u Su'si a ká'an: “Maa in‑ni Su'si Iya Tátnuni ma kúu iya ndachiñu'u ro, te nuu maa in‑ni ya kunukuechi ro” ―‍kúu ya jiña'a ya.
23296	MAT 4:18	Kua'an Jesús ma yu'u mar ñuu Galilea ma, te ni jini ya uu tee ndi‑tna'a ñani de. In de ma nani Simón, tee ni ka yo xnani i Pedro ma, te ñani de ma, Andrés nani de. Te ka yikuu de ka skee de ñunu de ma ja jin tava de tiaka nuu mar ma, vaa tee ka tava tiaka ka kuu de.
23299	MAT 4:21	Te ni ya'a ya kua'an ya yukan, te ni jini ya uu‑ka tee ndi‑tna'a ñani de, Santiago ma ji'in ñani de Juan ma, tee ka kuu sayii Zebedeo ma. Ka iyo de nuu barcu yuva de Zebedeo ma, ka yikuu de ka ndakiku de ñunu ka jatniñu de ma. Te ni kana ña'a ya.
23322	MAT 5:19	Te chukan kúu ja nú na in te ñatuu sa'a ndi'i sa'a tu'u i ndaka tnu'u tátnuni sa ya te suni sukan‑ni káxtnu'u i nuu ñayii ma ja máko jin sa'a tna i ndaka sukan tátnuni sa ma, te kóna'a i ja masu in ñayii kanuu ko kuu i nuu tatnuni Su'si ma. Kovaa nú na in na sa'a ndaka tu'u tnu'u káxtnu'u sa ya te káxtnu'u tna i ja sukan jin sa'a ndi'i jin sa'a tu'u tna ñayii ma, te kóna'a i ja in ñayii kanuu ko kuu i nuu tatnuni Su'si ma.
23325	MAT 5:22	Kovaa saña chi ká'an sa ja nú na in na ndakiti ini nuu tna'a i ma, suni kuiso kuechi tna i te ndakan Su'si ma kuenda nuu i. Te nú na in jani ini ja maa i kúu‑ka ma te kuña'a i nuu tna'a i ma ja masu nde jiniñu'u ñayii yukan ma, te jâ ni jiso kuechi i te ndakua'a i kuenda nuu Su'si ma kivi ndenda i nuu núkoo ya ja ka'nde ya tniñu ñayii ma. Te ñayii ûni ká'an u'vi nuu in‑ka ñayii ma, jâ iyo i ja ki'in i nuu andeya ma ja ndachunaa i ja ni sa'a i ma.
23331	MAT 5:28	Kovaa saña chi ká'an sa ja nú in tee, te konde'ya de in ña'a te ndiyo ini de ja kivi nduu de ji'in ña ma, jâ ni jiso kuechi de, vaa jâ ni jani ini de sukan ma, te nuu Su'si ma chi kuenda tnu'u ja jâ ni kivi nduu de ji'in ña kúu.
23335	MAT 5:32	Kovaa saña chi ká'an sa, nú tee ma, te ndásaxiko de ñasi'i de ma te xndoo de ña ma, nú masu kuechi ja ni kivi nduu ña ji'in in‑ka tee kúu, chi sa'a de ja kivi nduu ña ji'in in‑ka tee, te sa'a de ja kuiso kuechi ña. Te tee ndakueka ña'a ni ndoo ma, kuiso kuechi tna de, vaa téku yii ña ma.
23337	MAT 5:34	Kovaa saña chi ká'an sa, máko jin skuiso ni ja maa andivi ma te jin sa'a ni, vaa andivi ma iyo nuu núkoo Su'si ma ja tátnuni ya ma.
23338	MAT 5:35	Ni a ko jin ka'an ni ja maa ñu'ú ya'a te jin sa'a ni, vaa nuu ka yoxtnee ja'a ya ma kúu. Ni a ko jin ka'an ni ja maa ñuu Jerusalén ma te jin sa'a ni, vaa ñuu Jerusalén ma kúu ñuu iya kúu Rey Kanuu ma.
23340	MAT 5:37	Kovaa su'va in‑ni ja jin ka'an ni: nú saa te jin ka'an ni “saa”, te nú ña'a te jin ka'an ni “ña'a”, vaa nuna jin skaa‑ka ni ja jin ka'an ni ma, ja u'vi ko kuu i.
23342	MAT 5:39	Kovaa saña chi ká'an sa, nú na in kúni ja sa'a ña'a i ja u'vi, máko sunkani ni i, te ko kuu maa i. Te nú na in ni kani yikinuu ni ichi kua'a ma, kua'a ni tnu'u, te káni maa i in‑ka yikinuu ni ma.
23346	MAT 5:43	’Ni ka jiniso'o ni ja sa'a ni ka yo ka'an i ma: “Kutoo ni tna'a ni ma, te saxiko ni nuu ñayii kúni u'vi nuu ni ma.”
23347	MAT 5:44	Kovaa saña chi ká'an sa: Jin kutoo ni ñayii ka kuni u'vi nuu ni ma, te jin ka'an va'a jin ka'an vii ni ja jin kuu ñayii ka ka'an u'vi ja jin kuu ni ma, te jin ko sa'a ni ja va'a ja jin kuu ñayii ka saxiko ña'a ma, te jin kakan‑ta'vi ni ja jin kuu ñayii ka nduku ja jin sa'a ña'a i ja u'vi ma,
23354	MAT 6:3	Kovaa ndijin, nuna jin chindee ni ñayii nda'vi ma, má kuni nda'a ni satni ma ja sa'a nda'a ni kua'a ma,
23357	MAT 6:6	Kovaa ndijin, ora jikan‑ta'vi ni ma, ndivi ni ini ve'e ni ma, te kasi ni ye'e ni ma sukan‑va'a ñatuu na in kuni ña'a, te kakan‑ta'vi ni nuu Yuva ni Su'si ma. Vaa Yuva ni iya nde'ya ja va'a sa'a ni ma visi ñatuu na ñayii nde'ya ña'a ma, chi maa ya sa'a ja jin kuni ndaka ñayii ma ja vii ja va'a ndataa ya ma.
23361	MAT 6:10	Ka kuni sa ja kenda kivi ja tatnuni ni ñuu ñayivi a, te sukan ka sa'a i ja kúu ini maa ni andivi a, te sa'a ni ja sukan jín sa'a tna sa ñuu ñayivi a.
23366	MAT 6:15	Kovaa nú ma jin sakanu ini ni ñayii ka sa'a ña'a ja u'vi ma, suni masu sakanu ini tna ña'a Yuva o ma ndaka ja u'vi ni ka sa'a ni nuu ya ma.
23368	MAT 6:17	Kovaa ndijin, ora iyo ndite ni nuu Su'si ma, te koo sii ini ni, te ndakate ni nuu ni a, te vivii ndasa'a ni maa ni,
23374	MAT 6:23	Kovaa nú nduchinuu ni a, ja u'vi ka kuu i, te ni‑ka'nu yikikuñu ni a, iyo i nuu nee ma. Te nú sukan, nda'vi maa ni vaa ni‑ka'nu yikikuñu ni a iyo nuu nee kuiti ma.
23376	MAT 6:25	’Chukan kúu ja ká'an sa: Máko jin ko ndi ini ni nawa jin kaa jin ko'o ni ja jin koteku ni, ni a nawa jin kondii jin konama ni. Ka jini maa ni ja Su'si ma ni sa'a ja ka teku ni a, te kuu sa'a ya ja jin ni'i ni ja jin kaa ni ma. Te ka jini maa ni ja Su'si ma, ni sa'a ya yikikuñu ni a, te kuu sa'a ya ja jin ni'i ni ja jin kondii jin konama ni.
23377	MAT 6:26	Jin konde'ya ni lasaa ka ndava ichi andivi a, ja masu na itu ka chi'i ti, ni a jin ndaxtutu ti nawa jin kaa ti, ni a jin ko ndi ini ti ja jin tnaa va'a ti in nuu yaka ja jin kaa ti ma. Kovaa maa Yuva o iya iyo andivi ma na'a nawa jin kaa ti. ¡Te nú sukan sa'a ya ji'in lasaa ma, nde‑ka tu ndijin chi ko ndi ini Su'si ma ja jin ni'i ni ja jin kaa ni, vaa ka ndanuu‑ka ni sana lasaa ma!
23380	MAT 6:29	Kovaa ká'an sa ja ni a rey Salomón ma, ja ndaka ja va'a ni yo neva'a de ma, masu ni yo ne'nu de sukan vii ka ndaa ita a.
23399	MAT 7:14	Kovaa ye'e tuu ma ji'in ichi kuiñi ma ichi ki'in o ja koteku o ni‑kani ni‑jika kúu, te jaku‑ni ñayii ka kuu ñayii ka ndani'i ye'e yukan.
23407	MAT 7:22	Kivi yukan kua'a xeen i jin ndaka'an nuu sa a: “Señor, Señor, ¿masu ja maa ni, te ni ka ndakaxtnu'u sa tnu'u maa ni a nuu ñayii ma? ¿Te masu ja maa ni, te ni ka kene'e sa tachi ka yinee ini anua ñayii ma? ¿Te masu ja maa ni, te ni ka sa'a kua'a sa milagru ma?”
23408	MAT 7:23	Kovaa sani te ndakuña'a sa nuu ñayii yukan: “Masu nama uun ni jini ña'a sa. ¡Kuán koo ni kuán jin ndiyo ni nuu iyo sa a! ¡Vaa ndijin chi ñayii ka sa'a ja u'vi ma ka kuu ni!”, kuña'a sa i.
23411	MAT 7:26	Kovaa nú na in koniniso'o tnu'u ya'a te ma sa'a i sukan ká'an sa a, te ndaka'an sa ja in ñayii masu jani va'a ini kúu i, sukan kúu in tee ni sa'a ve'e de ma siki nuu ñuti ma, sukan kúu i.
23417	MAT 8:3	Jesús ma, ni sonee ya nda'a ya siki de, te jiña'a ya: ―‍Kúni sa ja nduva'a ni. ¡Kendoo vii ni! ―‍kúu ya jiña'a ya. Te ora yukan, te ni nduva'a tee ku'u kue'e lepra ma,
23423	MAT 8:9	Vaa suni saña chi tee tátnuni kúu sa, te tátnuni sa nuu soldado ma. Te nuna kuña'a sa in de ma: “Kuá'an ni”, te kua'an de, te nuna kuña'a sa in‑ka de ma: “Ne'e ni”, te kii de. Te nuna tátnuni sa nuu suchi jinukuechi nuu sa a: “Sa'a cha'a”, te sa'a i ―‍kúu de jiña'a de.
23426	MAT 8:12	Kovaa sa'ya ya ja ka iyo ja jin koo i nuu tatnuni ya ma nkuu, chi kene'e ya i ichi ke'e ma, te chunee ya i nuu nee ma, te yukan, te jin ndanda'yu i, te jin ndakandi'i jin ndakandi'i i nu'u i ma ja jin ndo'o jin neni i kuechi ja ñatuu ni ka kandija i ja ká'an ya ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23427	MAT 8:13	Sani te jiña'a Jesús ma nuu tee tátnuni nuu cientu soldado ma: ―‍Kuá'an ni. Vaa ja ni kukanu ini ña'a ni a, te ko kuu sukan ni jikan‑ta'vi ni ma ―‍kúu ya jiña'a ya. Te suchi jinukuechi nuu de ma, ni nduva'a i maa ora yukan‑ni.
23436	MAT 8:22	Te Jesús ma, ni ndakone'e ya: ―‍Kondikin ña'a ni, te xndoo ni ñayii ñatuu ka kachi ja sa'a Su'si ma ja jin koteku i ma, te jin chu'u maa i ñayii ni ka ji'i ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23438	MAT 8:24	Nani ka ya'a de nuu ndute ma, te ni keja'a yi'i xeen tachi nuu ndute ma, te barcu ma jâ ve jaku'un ndute, te vala‑nka ja sa'vi tnu nuu ndute ma. Kovaa Jesús ma, kixi ya.
23446	MAT 8:32	Te Jesús ma, jiña'a ya: ―‍¡Kuán koo, nusaa! ―‍kúu ya jiña'a ya. Sani te tachi ma, ni ka xndoo i tee yukan, te ni ka ndivi koo i ini chikini ma, te ndaka chikini ma, te ka jinu ti ni ka nu koo ti onde nuu ndute mar ma, te ni ka kê koo ti nuu ndute ma, te ni ka kandee ti, te ni ka ji'i ti.
23452	MAT 9:4	Kovaa Jesús ma chi jâ ni jinitnuni ya ndaka ja ka jani ini de ma, te ni jikan‑tnu'u ya de: ―‍¿Nava'a ka jani ini ni sukan?
23453	MAT 9:5	¿Nde a kúu ja yii‑ka? ¿Ja kuña'a o tee ku'u a ja: “Kuechi ni ma jâ ni ka naa”? ¿Xi ja kuña'a o de: “Ndakoo ni, te ndake'en ni nuu ni katuu ni a, te kuán no'o ni”?
23457	MAT 9:9	Nuu ni ya'a Jesús ma ichi nuu kua'an ya ma, te ni jini ya tee kúu Mateo ma, ja núkoo de ja ndáke'en ya'vi de xu'un no'o ñuu Roma ma nuu ndaka ñayii ka kivi koo ini ñuu ma ja jin xiko i ndatniñu i nuya'vi ma. Te jiña'a ya: ―‍Kondikin ña'a ni ―‍kúu ya jiña'a ya de. Te ni ndokuiñi tee kúu Mateo ma, te ni ndikin de ya.
23458	MAT 9:10	Sani te Jesús ma, nuu ni jinkoo ya ini ve'e ma ja kaa ya xita ma, te ni ka kenda koo tna kua'a tee ka ndake'en ya'vi xu'un ja no'o Roma ma ji'in kua'a tna ñayii ñatuu ka sa'a ja va'a ma. Ka nukoo tna i nuu mesa nuu núkoo Jesús ma ji'in tee ka ndikin ya ma.
23460	MAT 9:12	Kovaa ni jiniso'o Jesús ma, te jiña'a ya: ―‍Ñayii ka iyo va'a ma chi ñatuu ka jiniñu'u i tee tatna ma, chi yika‑ni ja ñayii ka ku'u ma.
23461	MAT 9:13	Kuán koo ni, te jin skua'a ni nawa kúni ka'an tnu'u Su'si a nuu ká'an ma: “Masu kúni sa ja jin ka'mi ni kiti jin ndataa ni nuu sa, su'va ja kúni sa kúu ja na jin kunda'vi ini ni tna'a ni ma.” Te saña chi masu vee sa ja ndakana sa ñayii ka jani ini ja ñayii ka sa'a ja va'a ja ndaa ka kuu i ma, chi vee sa ja ndakana sa ñayii ka ndakunitnuni i ja ka ndiso kuechi i ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23463	MAT 9:15	Te Jesús ma, jiña'a ya: ―‍¿Xi jin koo ndite ñayii ka iyo viko tnánda'a ma, te vitna ja ka iyo‑ka i ji'in suchi yii tnánda'a ma? Kovaa kenda kivi ja jin xtandiyo i suchi tnánda'a ma. Te nuna kenda kivi yukan, sana jin koo ndite ñayii ma.
23470	MAT 9:22	Kovaa Jesús ma, ni konenuu ya, te ni jini ya ña, te jiña'a ya: ―‍Sa'ya sa, koo sii ini ni. Jâ ni nduva'a ni, vaa kuechi ja ni kukanu ini ña'a ni ma ―‍kúu ya jiña'a ya. Te ora yukan‑ni, te ni nduva'a ña.
23473	MAT 9:25	Kovaa Jesús ma chi nuu ni ka ke koo ñayii ma, te ni kivi ya nuu kátuu suchi si'i ma, te ni tnii ya nda'a i ma, te ni ndakoo i.
23475	MAT 9:27	Ni ya'a Jesús ma yukan, te ni ka ndikin ña'a uu tee inukuaa, te ka kayu'u de ka jiña'a de: ―‍¡Kunda'vi ini ña'a ni, Sa'ya tata David! ―‍ka kuu de ka jiña'a de.
23476	MAT 9:28	Te nuu ni kivi ya ini ve'e ma, te ni ka kenda koo tee inukuaa ma, te Jesús ma, jiña'a ya: ―‍¿Ka kukanu ini ña'a ni ja kuu ndasava'a ña'a sa? ―‍kúu ya jiña'a ya. Te ni ka ndakone'e de: ―‍Ka kukanu ini ña'a sa, Señor ―‍ka kuu de ka jiña'a de.
23479	MAT 9:31	Kovaa ni ka nde koo de yukan, te ni ka kaxtnu'u de nuu ñayii ni‑ka'nu ñuu ma.
23482	MAT 9:34	Kovaa tee ka kuu fariseo ma, ka ka'an de: ―‍Ja maa tachi tátnuni‑ka nuu ndaka‑ka tachi ma te ni kene'e de tachi ya'a ―‍ka kuu de ka ka'an de, kuechi ja ñatuu ka kandija de ya ma.
23483	MAT 9:35	Kovaa Jesús ma, ni ndakonduu ya ni‑ka'nu yu'u ñuu Jerusalén ma, te káxtnu'u ya ini veñu'u lilikin ka iyo in in ñuu ma tnu'u vii tnu'u va'a sukan tatnuni Su'si ma, te ndásava'a ya ñayii ma ndaka kue'e ka ndo'o i ma ji'in ndaka ndenu inu‑u'vi i ma.
23485	MAT 9:37	Sani te jiña'a ya nuu tee ka ndikin ya ma: ―‍Kua'a xeen ja jin ndaxtutu o iyo, kovaa jaku‑ni ñayii jin satniñu ka iyo.
23498	MAT 10:12	Te nuna jin kivi koo ni ve'e ma, te jin kuña'a ni: “¡Kóo tnu'u mani ve'e ya'a!”
23505	MAT 10:19	Kovaa nuna jin koo i jin xsia'a ña'a i yukan, máko jin ko ndi ini ni nawa jin kuña'a ni, vaa maa ora yukan‑ni, te maa Su'si ma sa'a ja jin ni'i ini ni nawa jin ka'an ni,
23511	MAT 10:25	Kovaa nú tee yika yikuu kútu'va ma, te skua'a ñukuun de chi kenda de ja ko kuu de sukan kúu tee skua'a ña'a ma. Te suni ja va'a xeen kuu nú ñayii jinukuechi ma, te kenda i ko kuu i sukan kúu jito'o i ma. Te chukan kúu ja má jin sanuu ni, vaa nú saña, te ni ka xnani ña'a i Beelzebú ja nani suchi tátnuni nuu ndaka‑ka tachi ma, te kuiti kua'a‑ka ja u'vi jin ka'an i ja jin kuu ni ja ka kuu ni tee ka ndikin ña'a maa sa a.
23515	MAT 10:29	Vaa jâ ka jini ni ja uu lasaa ma, jaku‑ni xu'un ka ndee ya'vi ti. Kovaa visi masu kiti ka ndee ya'vi ka kuu ti, kovaa nú masu kua'a maa Yuva o Su'si ma tnu'u chi masu kuu jin kun‑kava ni‑in ti nuu ñu'ú a.
23519	MAT 10:33	Kovaa ndeva'a‑ni na in na kuña'a nuu ñayii ma ja masu kándija ña'a i maa sa a, suni saña tna ndaka'an sa nuu Yuva o Su'si iya iyo andivi ma ja masu iyo sa ji'in i.
23525	MAT 10:39	Nú na in ndí ini ja koo va'a i ñuu ñayivi ya te ma kuan‑ta'vi ña'a i maa sa chi skenaa i maa i. Kovaa nú na in visi na jin ka'ni ña'a i ñuu ñayivi ya ja kuechi ja ndikin ña'a i maa sa chi ndani'i‑ta'vi i.
23532	MAT 11:4	Te ni ndakone'e Jesús ma, te jiña'a ya: ―‍Kuán koo ni, te jin kuña'a ni Juan ma ja ni ka jini ni a ji'in ja ni ka jiniso'o ni a.
23545	MAT 11:17	“Ka tivi ri flauta, kovaa ñatuu ni ka jitaja'a ro. Ka jita ri yaa xii ini, kovaa ñatuu ni ka nda'yu ro”, ka kuu i ka jiña'a i ma,
23547	MAT 11:19	Sani te ni kenda sa ja kúu sa iya vee ñayivi ñuu ñayivi a ja jaa sa xtatila te ji'i sa ndute uva ma, te ka ka'an i ja tee jaa xeen tee ji'i xeen kúu sa te kétna'a ini sa ji'in ñayii ka sa'a ja u'vi ma ji'in kui'na ka ndake'en ya'vi xu'un no'o ñuu Roma ma, ka ka'an i. Kovaa ká'an sa ja ñayii ka kandija tnu'u ndichi Su'si ma chi ni ka nduu i ñayii ka sa'a ja va'a ja ndaa. Te sukan, te ka jini o ja vava'a kúu tnu'u ndichi Su'si ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23550	MAT 11:22	Kovaa ndijin chi ká'an sa ja kivi ndakan Su'si ma kuenda, te ka'vi‑ka xndo'o xneni ña'a ya sana ñayii ñuu Tiro ma ji'in ñuu Sidón ma.
23560	MAT 12:2	Te tee ka kuu fariseo ma chi ni ka jini de, te sa'a ka jiña'a de ya: ―‍¡Konde'ya ni ja tee ka ndikin ña'a maa ni a, ka sa'a de ja masu kuu sa'a o kivi ni tatnuni Su'si ma ja ma jin satniñu o a! ―‍ka kuu de ka jiña'a de.
23561	MAT 12:3	Kovaa maa ya chi jiña'a ya: ―‍¿Ñatuu nama ni ka ka'vi ni sukan ni ka sa'a David ma ji'in tee ka ndikin tna'a ji'in de ma in jichi ma? Vaa ñatuu ndenu jin ni'i de ja jin kaa de ma, te ka kokon xeen de ma.
23565	MAT 12:7	Kovaa ndijin chi jâ ni ka xtekuechi ni tee ñatuu na ja u'vi ni ka sa'a de ma, vaa ñatuu ka jaku'ni ini ni nawa kúni ka'an tnu'u ndee nuu tnu'u Su'si ma ja ká'an sa'a ma: “Masu kúni sa ja jin taa ni in kiti ja jin ka'mi ni nuu sa a. Su'va kúni sa ja na jin kunda'vi ini ni tna'a ni ma.”
23567	MAT 12:9	Kua'an Jesús ma, te ni kivi ya ini veñu'u luluu kátuu ñuu de ma.
23569	MAT 12:11	Kovaa Jesús ma, jiña'a ya: ―‍Te ndijin, nú in tna'a maa ni ma, te iyo in‑ni ndikachi de ma, te kêe ti in yavi kivi ni tatnuni Su'si ma ja ma jin satniñu o ma, kuiti ki'in de jin nu tava de ti.
23572	MAT 12:14	Kovaa nuu ni ka nde koo tee ka kuu fariseo ma, te ni ka keja'a de ka ndatnu'u tna'a de naxe jin ka'ni de Jesús ma.
23582	MAT 12:24	Kovaa ni ka jiniso'o tee ka kuu fariseo ma sukan ni sa'a ya ma, te ka ka'an de: ―‍Tee ya'a chi masu maa de kéne'e tachi ma ini anua ñayii ma. Chi Beelzebú suchi tátnuni nuu ndaka‑ka tachi ma kúu suchi wa'a tee ya'a tnu'u ndee tnu'u ndatnu ja kéne'e de tachi ma ―‍ka kuu de ka ka'an de.
23583	MAT 12:25	Kovaa Jesús ma chi ni jinitnuni ya sukan ka jani ini de ma, te jiña'a ya: ―‍Vaa nú in ñuu, te ka iyo nanimaa ñayii ka ndakiti ini nuu tna'a ma, te ¿naxe kuu jin koo ka'nu ndaka i ma? Te suni maa i kúu ji'in ñayii ka iyo in‑ni ve'e ma, te nú jin ko ndakiti ini nuu tna'a i ma, te ¿naxe kuu jin koo ka'nu ndaka i?
23586	MAT 12:28	Kovaa maa Xtumani Ndios ma táa tnu'u ndee tnu'u ndatnu ja kéne'e sa tachi ma. Te sa'a, te jin kuni ni ja jâ ni kenda ja tátnuni Su'si ma.
23589	MAT 12:31	’Chukan kúu ja ká'an sa: Su'si ma chi sakanu ini ya ndaka kuechi ñayii ma ji'in ndaka ja u'vi ka ka'an i ma, nuna jin ndakani jin ndaka'vi ini i. Kovaa ñayii ka ka'an ndeva'a ja kuu Xtumani Ndios ma chi masu sakanu ini ya i.
23592	MAT 12:34	¡Kovaa ndijin chi sa'ya tata koo ma ka kuu ni! Vaa ini anua ni a ka ñu'u chitu ja u'vi, te chukan kúu ja masu kuu jin ka'an ni tnu'u va'a. Vaa ja ñu'u chitu ini anua o ma kúu ja ká'an yu'u o a.
23594	MAT 12:36	’Ká'an sa nuu ni ja kivi ka'nde Su'si ma tniñu ñayii ma, chi ndakan ya kuenda ndaka tnu'u ni ka ka'an ndeva'a ñayii ma.
23597	MAT 12:39	Kovaa Jesús ma, jiña'a ya: ―‍Ñayii tiempu ya'a, masu ka sa'a i ja va'a. Ka jikan i in milagru, kovaa masu kua'a Su'si ma milagru ka jikan i ma, vaa jâ ni ka jini i milagru ni sa'a ya ji'in Jonás tee ni yo ndakaxtnu'u tnu'u ni yo wa'a Su'si ma.
23600	MAT 12:42	Te suni sukan sa'a tna ña'a ni yo kuu reina ni yo tatnuni in ñuu jika ichi nuu vee ma, vaa kivi yukan chi ndokuiñi ña nuu ñayii tiempu ya'a, te ndaxtekuechi ña i, vaa ña'a ya'a chi jika xen‑xeen onde nuu ni kee ña ni kii ña ma, sukan‑va'a koniniso'o ña tnu'u ndichi ni yo ka'an Salomón ma te sa'a ña ja va'a ma. Kovaa vitna chi ya'a iyo iya kanuu‑ka sana tee ni yo kuu Salomón ma, te masu na in ndí ini ja kandija i ja ká'an ya a ―‍kúu ya jiña'a ya.
23601	MAT 12:43	Sani te jiña'a tna Jesús ma: ―‍Ñayii kandija ña'a ma te kukanu ini ña'a i ma chi tachi ni yo ñunee ini anua i ma chi kée i, te kua'an vee i nuu yichi ma kúu i, te ndánduku i ndenu ndatatu i. Kovaa nú ñatuu ní'i i ma,
23606	MAT 12:48	Kovaa Jesús ma, ni ndakone'e ya, te jiña'a ya nuu ñayii ni jan kaxtnu'u nuu ya ma: ―‍¿Na in kúu si'i sa ma ji'in ñani sa ma, jani ini ni? ―‍kúu ya jiña'a ya.
23614	MAT 13:6	Kovaa nuu ni jinu kandii ma, te ni ka kayu i, te ni ka yichi i, chi vaa masu ni ka ni'i yo'o va'a i.
23616	MAT 13:8	Kovaa jaku tna'a ja ni ka jinkava nuu ñu'ú va'a ñu'ú kokon ma, te triu yukan chi ni ka ja'nu i, te na'nu na'nu yoko ni ka kana koo i, te ni ka chitu va'a i chi sava yoko i ma ni ka chitu cientu triu, te sava yoko i ma chi uni xiko (60), te sava‑ka yoko i ma oko uxi (30) triu ni ka chitu i.
23619	MAT 13:11	Te ni ndakone'e ya: ―‍Su'si ma, jâ ni kaxtnu'u ya nuu ndijin naxe tatnuni ya ma. Kovaa nuu ñayii ñatuu ka kandija ya ma chi ñatuu.
23624	MAT 13:16	’Kovaa ndijin chi ja vava'a ka kuu nduchinuu ni a, vaa ka jini i, te ja vava'a ka kuu so'o ni a, vaa ka jiniso'o i.
23629	MAT 13:21	Kovaa ñatuu ka ni'i yo'o va'a i, te ñatuu kuu jin konukuiñi va'a i. Te nú ka ndo'o ka neni i, xi jin sondikin ña'a i ja kuechi tnu'u vii tnu'u va'a Su'si ma, sani te ka xndoo i te ñatuu ka kandija‑ka i sukan ká'an ya ma.
23630	MAT 13:22	Jaku‑ka ñayii ma chi sukan ka kuu triu ni ka jinkava ne'un iñu ma ka kuu i. Ka jiniso'o i tnu'u vii tnu'u va'a ma, kovaa ndaka tniñu iyo ñuu ñayivi ya'a, ka xndi ini xeen ña'a i, te ka ndi ini xeen i ja jin koo xu'un i, te ndaka cha'a, kívi ña'a i te xnda'vi ña'a i, te ka ndunaa i tnu'u vii tnu'u va'a ya ma, te chukan kúu ja ñatuu kuu ja jin sa'a i sukan kúni Su'si ma.
23631	MAT 13:23	Kovaa in jichi‑ka ñayii ma chi ka jiniso'o i tnu'u vii tnu'u va'a ya ma, te ka kandija i, te vivii ka sa'a i sukan kúni Su'si ma. Te ñayii ya'a chi sukan ka kuu triu ni ka jinkava nuu ñu'ú va'a ma, sukan ka kuu i. Vaa jaku i ma ka kuu sukan ka kuu yoko triu ja ni ka wa'a i cientu triu ma, te jaku‑ka i ma ka kuu sukan ka kuu yoko ni ka wa'a uni xiko (60) triu ma, te jaku‑ka i ma ka kuu sukan ka kuu yoko ni ka wa'a oko uxi (30) triu ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23636	MAT 13:28	Te maa tee xi‑itu ma jiña'a: “In suchi ñatuu kétna'a ini ji'in sa ni sa'a sa'a.” Te ka jiña'a tee ka jinukuechi nuu de ma: “¿Kúni ni ja jin koo sa jin tnu'u sa?”, ka kuu de ka jiña'a de.
23638	MAT 13:30	Jin kua'a ni tnu'u, te jin kua'nu kaa maa i te onde kivi jin ndaxtutu o triu ma, te kuña'a sa tee jin ka'nde ma: Jin ndaxtutu ni xinañu'u‑ka yi'i ma, te in nu'ni in nu'ni jin ku'ni ni, sukan‑va'a jín kayu i. Kovaa triu ma chi jin ndaxtutu ni, te jin ndatnaa va'a ni.” Sa'a kuña'a tee xi‑itu ma ―‍kúu ya jiña'a ya.
23643	MAT 13:35	Te sukan ni yo sa'a ya, sukan‑va'a ko kuu ndaka sukan ni ka'an tee ni yo ndakaxtnu'u tnu'u ni yo wa'a Su'si ma: Ka'an sa tnu'u vijin nuu ñayii ma. Kaxtnu'u sa tnu'u ka iyo yu'u onde nuu ni sa'a Su'si ma ñuu ñayivi ya, ‍kúu de ká'an de.